به گزارش خبرنگار موسیقی خبرگزاری موج،  سازمان توسعه تجارت ایران در طول یک ماه گذشته میزبان متخصصین و هنرمندان هفت گروه تخصصی فرهنگ و هنر از جمله هنرمندان رشته‌های تجسمی شامل نقاشی، خوشنویسی، عکاسی، گرافیک، تصویرسازی، کاریکاتور، مجسمه سازی و همچنین شاخه‌های مختلف عرصه سینما و تیاتر بوده است تا با برگزاری این نشست‌های مشترک، امکان رفع موانع و مشکلات صادرات آثار هنری هنرمندان و حضور بیش از پیش فعالان اقتصادی رشته‌های مختلف فرهنگی در عرصه جهانی را افزایش دهد. 

بر همین اساس، صبح امروز سه‌شنبه اول مردادماه در محل سازمان توسعه تجارت ایران، نخستین نشست هم‌اندیشی تخصصی هنرمندان موسیقی با مدیران این سازمان و در ذیل جشنواره تصویر صادرات و نمایشگاه صنایع خلاق، با حضور محمود اسکندری مدیر کل دفتر توسعه صادرات خدمات محصولات دانش بنیان برگزار شد.

این نشست که اجرایش به عهده فاضل جمشیدی خواننده موسیقی ایرانی بود، به منظور بحث، بررسی و جمع‌بندی قابلیت‌ها، راهکارها و امکانات فعالان رشته‌های مختلف موسیقی و همچنین به منظور افزایش امکان گسترش و عرضه این هنر در عرصه تجارت بین‌الملل  برگزار شد.

بررسی مهمترین راهکارهای افزایش حضور موثر و فرهنگی هنرمندان عرصه موسیقی در دنیا، اصلی‌ترین موانع عرضه محصولات موسیقایی و تولیدات هنری و فرهنگی در زمینه موسیقی در جهان، شیوه‌ها و ساز و کار گسترش تولیدات موسیقایی و فعالیت‌های هنری در زمینه‌های متنوع مرتبط با هنر فاخر موسیقی ایرانی در کشورهای جهان، مهمترین و موثرترین راهکارها، موانع، الگوها و شیوه‌های کمک به توسعه فعالیت هنرمندان موسیقی در سطح بین‌المللی، مناسبترین، فرهنگی ترین و سودآورترین کشورها در سطح دنیا برای صادرات تولیدات موسیقایی و حضور هنرمندان، بهترین الگوهای صادرات آثار هنری، فرهنگی و ملی در دنیا و تلاش برای ایجاد فرصت‌های تولید مشترک با کشورهای برتر صاحب موسیقی در دنیا از جمله مباحث مطرح و اهداف برگزاری این هم اندیشی تخصصی اعلام شده بود. در ابتدای این نشست فاضل جمشیدی ضمن بیان اینکه با هنر و موسیقی می توان فراتر از نفت عمل کرد گفت: از ده سال گذشته درصدد صادرات موسیقی از طریق سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی هستیم که تا کنون موفقیتی حاصل نشده است.

وی ورود سازمان توسعه تجارت به این عرصه را به فال نیک گرفته و گفت: من از  مدیران در این سازمان می‌خواهم تا در این حوزه کارگروه‌هایی تشکیل دهند تا راهکار توسعه فرهنگ و هنر در دنیا را مورد توجه و تمرکز قرار دهیم و تجاری‌سازی هنر هر چه زودتر در ایران شکل گیرد. 

محمود اسکندری مدیرکل دفتر توسعه صادرات خدمات و محصولات دانش بنیان هم در ادامه این نشست گفت: سازمان ما موظف است که به همه عرصه های تجارت ورود کند اما در سال های اخیر نگاه راس هرم به موضوعات خدماتی چندان خوب نبود اما شاید به صفر رسیدن فروش نفت ایران که من آرزو دارم هر چه زودتر اتفاق بیفتد، بتواند زمینه حضور بیشتر حوزه‌های دیگر در عرصه تجارت را فراهم کند. به همین منظور ما با برگزاری جشنواره «تصویر صادرات» تلاش کردیم تا تلنگری به مدیران بزنیم که حوزه‌های دیگر غیر نفتی هم می‌توانند در قالب صنایع خلاق فضای جدیدی را برای ورود به دنیای تجارت ایجاد کنند.

وی افزود: ما باید برای یافتن راهکارهای ورود صنایع خلاق به عرصه تجارت جهانی اقداماتی  انجام دهیم. همانطور که حضور آثار سینمایی ما و موفقیت های آنها در عرصه جهانی منتج به بهبود اوضاع سبد صادراتی ما شده، هنر موسیقی‌مان هم می تواند با حضور صحیح در عرصه‌های جهانی، در معرفی دیگر محصولات کشورمان هم نقش قابل توجهی را ایفا کند. همانطور که می‌بینید چگونه سریال‌های کره‌ای با در نظر گرفتن مولفه‌های پوشش و مواردی از این دست در دنیا توانسته نفوذ پیدا کرده و در کشورهای مسلمان به بهترین شکل عرضه شود.

وی تصریح کرد: به همین منظور تصمیم گرفتیم در حوزه فعالیتی خودمان، اتاق فکری را تشکیل دهیم تا هر چه زودتر از چارچوب درآمدهای نفتی جدا شده و از حوزه‌های دیگر بهره برداری کنیم. ما در سازمان توسعه تجارت آنچنان دولتی کار نمی‌کنیم. ما فقط می‌خواهیم شما عزیزان هم ما را از خودتان بدانید و بتوانیم از مشاوره‌ها و همکاری شما استفاده کنیم؛ در حالی که از شرایط پیش آمده ناامید نیستیم و باید با فراهم سازی بسترها ، روزی شاهد رفع همه مشکلات این حوزه برای حضور در بازار جهانی باشیم.

پس از آن محمد تقی ضرابی عضو هیات مدیره خانه موسیقی با تاکید بر ارائه طرح درست و توجه به دلایل تشکیل این نشست تخصصی اظهار کرد: باید آرزو کنیم که صادرات نفت به صفر نرسد اما از آن استفاده بهینه کنیم.

 وی افزود: در حال حاضر از موسیقی خوبی بهره نمی بریم و برای توسعه صادرات آن در وحله اول اول موضوع حفظ اصالت موسیقی ایرانی و دوم تلاش برای حضور جهانی موسیقی ایرانی در جهت افزودن کالاهای فرهنگی، مهم‌ترین نکاتی است که می‌توانیم روی آن تمرکز داشته باشیم.

در ادامه این جلسه کامبیز روشن روان گفت: خیلی خوشحالم که بعد از چهل سال حکومت به این نتیجه رسید که هنر را هم می توان به عنوان کالا صادر کرد.

وی افزود: در شرایطی که کنسرتی به رغم داشتن مجوز در روز اجرا، برگزاریش کنسل می شود، تربیت موسیقی دان حرفه ای کاری بسیار مشکل است. در این کشور هنوز بعد از گذشت چهل سال تکلیف موسیقی روشن نیست و نتیجه اش این شده که عده ای معلول هنری از دانشگاه ها به عنوان موسیقی دان فارغ التحصیل می شوند که خاصیتی هم برای کشور ندارند.

این آهنگساز افزود: در حالیکه در همه دنیا موسیقی پرمخاطب ترین هنر است و به زبان جهانی بدل شده اگر به ارزیابی کیفی موسیقی کشور بپردازیم متوجه می شویم که دچار عقب ماندگی شده ایم.

وی ادامه داد: بعد از آنکه مشکلات فقهی موسیقی حل شود تازه باید اتاق فکری ایجاد شود که شامل افراد کاربلد و بدون وابستگی سیاسی شکل بگیرد تا برای آینده نقشه راه درستی طراحی کنند.

این هنرمند در ادامه اظهار داشت: در حال حاضر موسیقی پاپ سالن ها را پر می کند و در دنیا هم برنامه هایی را اجرا می کنند اما سایر گرایش های موسیقی کشور هم این توان را دارند. 

روشن روان در پایان گفت: باید آن اتاق فکر باید مشکلات زیر بنایی را در همه شاخه ها حل کنند. در حالی که یکی از درآمدهای ما می تواند در زمینه صادرات ساز باشد و دوستی دارم که ماهانه پنجاه هزار ساز تولید و صادر می کند.

عبدالحسین مختاباد سخنران بعدی بود که گفت: سخن در این مقوله بسیار است اما من به آسیب شناسی صادرات محصول فرهنگی می پردازم. در کشور اگر صنعتگری بخواهد کالایی را صادر کند باید به ده ها نفر رشوه دهد تا موفق شود حال چگونه یک هنرمند می تواند کار کند.

*صدا و سیما نه با صنعت نسبتی دارد نه با هنر

وی ادامه داد: مشکل این مملکت را با صدا و سیما حل کنید. رسانه  ای که نه با صنعت نسبتی دارد و نه با هنر و هنرمند. اگر من خواننده بخواهم دنیا مرا بشناسد یکی از بهترین راه ها نشان دادن من در تلویزیون است که این کار را نمی کند. اگر هم در خارج کنسرتی برگزار کنیم و تلویزیون های خارجی ما را نشان دهد در بازگشت و‌ بدو ورود پاسپورت ما را می گیرند.

این خواننده تاکید کرد: باید مشکل رسانه ملی با هنرمندان حل شود. سالهاست که ما در سالن های چند صد نفره محبوس هستیم و از مخاطب میلیونی رسانه بی بهره ایم. 

مختاباد افزود: ما که کشور صنعتی نیستیم و در این عرصه به یک کشور جهان چهارم تبدیل شده ایم و اگر کارخانه ای فعالیت می کند اقدام به خام فروشی می کند. ما توانایی تولید یک میکروفن نداریم اما می توانستیم در عرصه محصولات فرهنگی هنری بازار خوبی در جهان داشته باشیم. در حالی که در صنعت برای ایجاد صد نفر شغل تسهیلات میلیاردی می دهند کسی به رهبر ارکستری مانند شهبازی که دویست نفر را شاغل کرده نه تنها وامی نمی دهد بلکه حتی ممکن است حقوقش را هم ندهد. 

وی ادامه داد: در این کشور وزیر ارشاد می تواند ادعا کند که مسئولیتی در قبال هنرمندان ندارد چرا که در نام وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی اثری از نام هنر نیست! 

*تجاری سازی عبارت مناسبی برای موسیقی و هنر

در ادامه مراسم حسام الدین سراج گفت: به نظر من تجاری سازی عبارت مناسبی برای موسیقی و هنر نیست. گرچه نام وزارت ارشاد با هنر منطبق نیست اما کماکان متولی امور هنری باید این وزارتخانه باشد و شاید سازمان ایرانیان خارج از کشور که براساس تجربه ای که دارم بزرگترین مشکل سازمان ایرانیان خارج از کشور خودش بود که به محض اینکه نامش بر برنامه ای می آمد دیگر مخاطب نداشت اما برنامه هایی که سفرا انجام می دادند. 

وی افزود: در چهل سال گذشته همه تلاش‌ها  متمرکز بر سیاسی سازی هنر بوده و همیشه سفارشات سیاسی یا مذهبی بوده و اگر نمی پذیرفتی صدایت پخش نمی شده است.

این خواننده تصریح کرد: سوال اساسی در این جلسه این است که آیا شما می خواهید از موسیقی پول درآورید یا موسیقی را صادر کنید؟

این مدرس موسیقی افزود: موسیقی کالا نیست اما کفش هست. هنر را می توان با یک صفحه اینستاگرامی هم صادر کرد اما برای صادرات کفش نیاز به بسترسازی برای بازرگانی هست.

وی ادامه داد: وزارت ارشاد با صدور مجوز اولین مانع را ایجاد می کند و بعد از آن اماکن و ... اگر می خواهید کمک کنید تا هنرمند استقلال خودش را حفظ کند و کار خودش را انجام دهد. اگر برندی در صنعت کفش جهانی می شود به این دلیل است که نامش آسیب ندیده است، اگر می خواهید موسیقی ایرانی را صادر کنید کمک کنید که نام هنرمندان آسیب نبیند.

*مشکلات خوانندگی زنان حل نشده است

در ادامه نشست ضرابی هم در تذکری گفت: ما احساس می کنیم که بالاترین مقام تصمیم گیرنده در حوزه موسیقی در مقابل ما نشسته و ما هم به ارائه راهکار و یا بیان دردل ها می پردازیم در حالی که ما اینجاییم تا پیوند بین موسیقی و تجارت ایجاد کنیم.

پری ملکی در سخنان کوتاهی گفت: چهل سال است کور سوی چراغ خوانندگی زنان را زنده نگه داشته ایم اما مشکلات فعالیت زنان خواننده حل نشده است.

*فردی در نهاد مذهبی می تواند خط بطلانی بر فعالیت ما بکشد

در ادامه مراسم کیوان پهلوان گفت: ما که نمی توانیم کفشی تولید کنیم که به جای جیرجیر صدایش موسیقی باشد! ما تولید کننده کالا نیستیم و مشکلات زیادی داریم. بدانید تا شرایط فرهنگی هنری کشور از حالت امنیتی خود بیرون نیاید ما نمی‌توانیم از حوزه موسیقی و ورود آن به بازار جهانی حرف بزنیم. متاسفانه تا زمانی که موسیقی از این شرایط بیرون نیاید شما عزیزانی که در سازمان توسعه تجارت ایران هستید کاره‌ای نیستید و در حالی که رییس جمهور نمی تواند برای این حوزه کاری کند، از دست شما هم کاری بر نمی آید.

وی با اشاره به مشکلات این حوزه افزود: اول اینکه فردی در نهاد مذهبی می تواند خط بطلانی بر فعالیت ما بکشد. نکته دوم این است که تا درآمدی نباشد صنعت موسیقی شکل نمی گیرد یعنی اگر حتی کنسرتی برگزار شود اما رایگان، صنعت موسیقی شکل نمی گیرد. سومین مشکل حق تألیف است به این معنی که اگر میلیاردها تومان هزینه شود و موسیقی تولید شود به محض انتشار در اینترنت، دیگر صنعتی وجود نخواهد داشت یعنی به سرعت به صورت رایگان و غیر مجاز در دسترس قرار می گیرد و سرمایه هنرمند از بین می رود. مسئله بعدی توریسم موسیقی و موسیقی در توریسم است که در ایران پتانسیلش وجود دارد اما بهره ای از آن برده نمی شود.

*بزرگترین معضل نبود حق مالکیت معنوی است

در ادامه مسعود حبیبی نوازنده پیشکسوت گفت: من با توجه به تجربیات چند ساله خودم در این حوزه باید بگویم که مشکلاتی بر سر راه تولید کنندگان ساز وجود دارد که اگر عشق وجود نداشته باشد به سرعت منصرف می شوند. به عنوان مثال اوایل فعالیت ما برای تولید صنعتی ساز دف هیچ نهاد راهنمایی وجود نداشت و حتی وامی هم به ما داده نمی شد که باید این مشکلات حل شود. 

وی افزود: فراتر از این مشکلات، نبود حق مالکیت معنوی کپی رایت است که در هیچ زمینه ای وجود ندارد. هر کتابی که نوشته ام یا سازی که تولید کرده ام به رغم اینکه همه آنها را ثبت کرده ام به سرعت کپی شده اند و هیچ امنیتی برای هیچ تولیدی وجود ندارد.

این هنرمند و تولید کننده افزود: ما برای محصولات خودمان که ساز بومی است از شرکتی در فرانسه استاندارد گرفته ایم که برای برندهایی مانند شل و تویوتا استاندارد صادر کرده است و همین امکان صادرات ساز به همه دنیا را به من داده که ظرفیتی معادل دویست هزار ساز در سال را دارد.

*لازمه ایجاد بازار بزرگ هنر

عباس عظیمی مدیرعامل موسسه هنرمندان پیشکسوت نفر بعدی بود که در سخنانی گفت: شاید از جنبه مثبت تحریم ها باید این را دانست که باعث شده این جمع شکل بگیرد. معتقدم که پیش از هر اقدامی به کپی رایت باید فکر کرد و پیش از فکر کردن به صادرات می توانیم همانند نمایشگاه کتاب یک بازار بزرگ هنر ایجاد کنیم و تولید کنندگان بدانند که دست کم در سال یکبار می توانند محصولات خود را عرضه کنند.

وی افزود: در صورت راه اندازی چنین بازاری دولت هم نباید نگاه درآمدزایی به آن داشته باشد و با نگاهی حمایتی به برگزاری آن بردارند.

*موسیقی یک کالای هنری است

پیروز ارجمند، استاد دانشگاه و از مدیران سابق حوزه هنری و ارشاد و مشاور هنری اتاق بازرگانی گفت: نسبت به برگزاری این نشست انتقاد دارم چرا که جای متخصصین تجارت خلاق و اقتصادی در این جلسه خالی است.

 وی ضمن ارائه گزارشی از عملکرد خود در دفتر موسیقی وزارت ارشاد و تجربه چند ساله اش در خارج از کشور در حوزه اقتصاد هنر و صادرات موسیقی گفت: صنعت موسیقی ایران آنچنان گسترده نیست که سازمان توسعه تجارت امیدوار به ارز آوری آن باشد. گرچه صادرات موسیقی در دو بخش خدمات و کالا خواهد بود که اتفاقا به عنوان یک کالای فرهنگی از آن با عنوان کالا یاد می شود.

وی افزود: قطعاً علیرغم صحبت‌های جناب سراج موسیقی یک کالای هنری است که می‌توانیم در وجوه مختلف به آن اشاره کنیم. ما در حوزه کپی رایت نیز دچار مشکلاتی هستیم که اجازه ورود ما به کنوانسیون برن را نمی‌دهد. ما اگر وارد کنوانسیون برن بشویم و بخواهیم از منافع آن بهرمند شویم باید سالی ده میلیارد دلار بپردازیم در حالی که تنها صد میلیون دلار دریافت خواهیم داشت. پس در این حوزه نیز دچار مشکلاتی هستیم که باید مطالعه مفصلی در این زمینه کرد.

*هنر بدون حمایت حاکمیت نمی‌تواند جای خود را پیدا کند

در ادامه پس از آنکه جلالی گفت مملکت سیاستگذار فرهنگی ندارد و کسی به واقع درک درستی از مشکلات ندارند و از بسیاری از نهادها و ارگان‌ها  و حتی افرادی همچون ارجمند انتقاد کرد، علی‌اکبر مدیرعامل بنیاد فرهنگی هنری رودکی ضمن قدردانی از برگزاری این جلسه در حوزه صنایع خلاق اظهار کرد: چندی پیش مدیران فرهنگی کره جلسه ای را در حوزه توسعه صنایع خلاق برگزار کرده و  استراتژی مشخصی را تعیین کردند که می‌خواهند دنیا، کره جنوبی را با فرهنگ و هنرش بشناسند. شما هم در ابتدا باید استراتژی خود را تعیین کنید و مطمئن باشید اگر این استراتژی وجود داشته باشد، هم در حوزه نگاه اقتصاد محور و هم در حوزه معرفی فرهنگ و هنر ایران، اقدامات موثری را می توان انجام داد. 

وی با بیان اینکه در جریان صنایع خلاق موسیقی می‌تواند به ما کمک کند، اظهار داشت: ما وظیفه داریم در این دو حوزه هزینه‌هایی را انجام دهیم. در این راه سازمان توسعه تجارت ایران می‌تواند کمک‌هایی را انجام دهد و به عنوان اسپانسر حمایت کننده فرهنگ و هنر سرزمین ایران باشند.

مدیرعامل بنیاد رودکی تأکید کرد: شما بدانید هیچ جای دنیا هنر بدون حمایت حاکمیت نمی‌تواند جای خود را پیدا کند. البته الان این حمایت‌ها صورت گرفته، اما مشکل این است که چنین حمایت‌هایی به صورت جزیی انجام می‌شود که قطعاً کافی نیست. پس حضور سازمان توسعه تجارت در این حوزه می‌تواند بازوی محرکی برای معرفی فرهنگ و هنر ایران به ویژه موسیقی در دنیا باشد.

در ادامه وحدتی خواننده موسیقی گیلکی هم گفت: من معتقدم موسیقی کالا است چون گیشه دارد. سی سال پیش کسی نمی توانست از موسیقی پاپ صحبت کند.

*مریم حیدرزاده: ۱۲ سال از فعالیت موسیقیایی محروم هستم

مریم حیدر زاده هم گفت: من از منتقدین جدی موسیقی پاپ این روزها هستم چرا که از ترانه های ضعیفی برخوردارند. اما چطور می شود از صادرات ترانه سخن گفت در حالی که من از قربانیان آن هستم و به مدت دوازده سال از کلیه فعالیت های موسیقیایی در کشور محروم شدم چرا که ترانه هایی را که دست کم از ردیف و قافیه درستی برخوردار و شناسنامه دار بودند را برای استفاده در خارج کشور فرستادم.

علیرضا امینی خواننده و پژوهشگر حوزه موسیقی هم گفت: اگر بخواهیم این جلسه به نتیجه برسد باید سازمان مرکز توسعه تجارت باید بگوید که چه امکانی برای صادرات موسیقی دارد چرا که افراد حاضر در این جلسه حتی در سخت‌ترین شرایط کار کرده اند و به قول معروف کننده کار است.

یزدانی مدیر موسیقی بهزیستی هم گفت: در این جلسه مدام کلمه نه را شنیدیم در حالی که من نماینده نوازنده و سازنده ساز کمانچه ای هستم که تنها یک دست دارد اما شاهکار می کند و چرا که دستاورد امثال او صادر نشود و برایشان ایجاد درآمد نکند.

قنبری مهر سازنده ساز گفت: در سال ۱۳۸۶ نمایشگاه شنیداری و دیداری در تهران برگزار شد که تاثیرات آن هنوز هم در ذهن علاقمند موسیقی وجود دارد. 

*پخش موسیقی بدون اجازه هنرمندان از صدا و سیما مانع صادرات و فروش آنها است

فریدون شهبازیان در ادامه این مراسم گفت: سه ساعت گذشته و هنوز بر اساس دستور جلسه سخن نگفته ایم. ما در اینجا حضور نداریم که از مشکلات موسیقی سخن بگوییم چرا که وظیفه حل آنها به عهده دفتر موسیقی وزارت ارشاد است نه سازمان توسعه تجارت ایران.

وی ادامه داد: پخش موسیقی بدون اجازه هنرمندان از صدا و سیما مانع صادرات و فروش آنها است. متاسفم که در سال ۷۵ به صدا و سیما برای پخش موسیقی پاپ مجوز دادم. وزارت ارشادی که به بی کیفیت ترین خواننده ها و بی هویت ترین ترانه ها مجوز می دهد.فروش فیزیکی آثار از معضلات کشور ما است.

شهبازیان تاکید کرد:من بیش از پانزده سال است که با مسئله سازمان‌های گردشگری درگیر هستیم تا همراه گردشگران که به خارج از کشور می برند گروه ارکستری برود و در آنجا برنامه اجرا می کند این مسئله هزینه بر است اما هم موسیقی ما را معرفی می کند و همان گردشگران از این موسیقی استفاده می کنند. این کار می تواند در کمتر از پنج سال  موسیقی ایران را به دنیا معرفی کند ضمن اینکه اجرای مشترک برنامه با هنرمندان بومی می تواند هزینه ها را کاهش دهد.

این آهنگساز و رهبر ارکستر افزود: صادرات هنر باید منافعش در جیب هنرمند برود و گرنه باید عطایش را به لقایش بخشید.

در پایان اسکندری به عنوان یک جمع بندی گفت: سازمانی هستیم با وظایف مشخص و براساس آن عمل می کنیم. در این سازمان در ابتدای هر سال بسته های حمایتی تدوین می کنیم که چند سالی است در تلاشیم تا به ارایه کننده خدمات هم چنین بسته هایی را ارائه کنیم و تا دو ماه دیگر اولین نمونه آن را عرضه خواهیم کرد.

وی تشریح کرد: به عنوان مثال به صادر کننده کالا پروانه سبز داده می شود که با ارایه آن در گمرک و بازار جهانی شناخته می شوند، در صددیم تا برای صادر کنندگان خدمات هم گواهی یا پروانه صادرات از کارگروه صنایع خلاق صادر کنیم.

از فواید این گواهی این است که صادرات از مالیات معاف است و اگر تا کنون در حوزه صادرات فرهنگی و هنری کسی مالیات داده است به ما مراجعه کند تا آن را برایش پس بگیریم.

اسکندری تصریح کرد: ما حلال مشکلات ریشه ای موسیقی نیستیم اما در اتاق فکری که تشکیل شود می توانیم برای یک بازار سالانه هنر و حتی بین المللی فکر کرد و در مورد مسائلی که در زمینه خروج ها و مالیات و ... کمک کنیم.

وی تاکید کرد: سازمان آمادگی همکاری برای حضور هیات های تخصصی در داخل و یا خارج از کشور، تشکیل دفاتر در خارج کشور برای صادرات کالای فرهنگی و مانند اینها را دارد.