، معمولاً هر زمان که صحبت از انرژی هسته‌ای و کاربردهای آن می‌شود، اذهان عمومی به سمت کاربردهای نظامی و به طور ویژه فاجعه‌ انسانی که آمریکایی‌ها در ناکازاکی و هیروشیما رقم زدند، معطوف می‌شود.

این درحالی است که اصلاً کاربردهای اصلی استفاده از انرژی هسته‌ای، کارکردهای صلح‌آمیز آن ازجمله، ارتقا شاخص‌های امنیت غذایی و کشاورزی، توسعه صنایع پایدار و دوست‌دار محیط زیست، تولید انرژی پاک، پزشکی هسته‌ای و... است.

یکی از کاربردهای بسیار مفید و منحصر به فرد فناوری هسته‌ای، مبحث «پزشکی هسته‌ای و تولید رادیوداروها» است که بی‌تردید انقلابی در دانش پزشکی به‌شمار می‌روند. پزشکی هسته‌ای و رادیوداروها علیرغم اهمیتی که دارد، کمتر به آن پرداخته شده و در میان مردم آنطور که باید و شاید، شناخته شده نیست.

درمان نیمی از مبتلایان سرطان در جهان وابسته به رادیوداروهاست

پزشکی هسته‌ای، شاخه‌ای از علم پزشکی است که در آن تشعشع و خواص هسته‌ای نوکلئیدهای رادیواکتیو و نوکلئیدهای پایدار، هم برای تشخیص و هم برای درمان امراض به‌کار می‌روند. تبلور علم پزشکی هسته‌ای را می‌توان در تولید رادیوداروها مشاهده کرد.

امروزه با پیشرفت سریع دانش هسته‌ای، پزشکی هسته‌ای و فناوری نانو، و تلفیق این سه، پیشرفت‌های سریعی در دانش تولید رادیو داروها به وقوع پیوسته است، از این رو امروزه بخش گسترده‌ای از تحقیقات علمی کشورهای پیشرفته معطوف به مطالعه و گسترش رادیوداروها است.

رادیوداروها هم در فرایندهای مرتبط با تشخیص و پیشگیری از بیماری‌ها و هم در فرایندهای درمان بیماری‌ها کاربرد گسترده‌ای دارند و به ویژه امروزه از  آنها در تشخیص و درمان انواع سرطان‌ استفاده بسیار گسترده‌ای می‌شود به‌طوری که نیمی از مبتلایان به سرطان در فرایند درمان خود از این رادیوداروها استفاده می‌کنند.

در یک تعریف ساده به هر دارویی که در ساختار آن یک رادیو ایزوتوپ موجود باشد، «رادیودارو» گفته می‌شود. رادیوایزوتوپ‌ها در واقع عناصر ناپایداری هستند که با توجه به ساختار اتمی‌شان از خود پرتو  منتشر می‌کنند که این پرتوها دارای طول موج و سطح انرژی‌ متفاوتی هستند و بر همین اساس می‌توانند در فرایندهای مختلف تشخیصی و درمانی به کار گرفته شوند. ازجمله مهم‌ترین این کاربردها در شناسایی خونریزی و تومورهای مغزی و تشخیص زودهنگام انواع سرطان‌هاست.

نخستین استفاده کلینیکی از مواد رادیواکتیو، در سال 1937 جهت درمان بیماری لوسمی(یکی از انواع سرطان خون که معمولاً از مغز استخوان شروع شده و باعث شکل‌گیری تعداد زیادی گلبول سفید غیرطبیعی در بدن می‌شود) در دانشگاه کالیفرنیا ایالات متحده بود. بعد از آن در 1946 با استفاده از این مواد توانستند از پیشرفت بیماری در یک بیمار مبتلا به سرطان تیروئید جلوگیری کنند.

البته با توجه به عوارض جانبی این روش، تا سال 1950 کاربرد کلینیکی مواد رادیواکتیو گسترش چندانی نیافت اما سال‌ها بعد دانشمندان دریافتند که می‌توان با هدایت رادیوداروها و تجمع آن‌ها در ارگانِ هدف (مثلا در غده سرطانی) تصاویری از آن تهیه کرده و یا به درمان بافت آسیب دیده کمک کرد.

ایران و تولید ۵۰ رادیودارو

همزمان با معطوف شدن توجهات جوامع علمی دنیا به استفاده از انرژی هسته‌ای در تولید رادیوداروها، کشور ما نیز از این مهم مغفول نمانده و استفاده از فناوری هسته‌ای در تولید دارو از سال‌ها قبل مورد توجه دانشمندان ایرانی قرار داشته است. تولید این رادیوداروها  از اواسط دهه 60 شمسی آغاز شده  و کار از سال 1388، همزمان با انعقاد قرارداد میان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان انرژی اتمی به طوری جدی‌تری دنبال شد.

بر اساس این تفاهم‌نامه، مقرر شد پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای به عنوان مجری تولید رادیوداروها نسبت به اجرای این طرح اقدام کند. به منظور تعیین اقلام دارویی که باید با استفاده از این فناوری به تولید می‌رسید، گروهی از کارشناسان و محققان در قالب کمیته راهبردی نسبت به بررسی نیازهای دارویی کشور که می‌توانست با استفاده از این فناوری تامین شود، اقدام و در نهایت با دریافت استعلام از 20 مرکز پزشکی هسته‌ای و دانشگاه‌های علوم پزشکی مختلف در سراسر کشور، در نهایت لیستی از 30 قلم داروی اولویت‌دارِ مورد نیاز تهیه و بر اساس امکانات و توانایی موجود، تولید این رادیوداروها آغاز شد.

تولید رادیوداروها در ایران علیرغم تحریم‌های ناجوانمردانه غربی‌ها در حوزه پزشکی هسته‌ای سرعت چشمگیری داشت و در زمان حدود 6 سال از انعقاد تفاهم‌نامه میان معاونت علمی و سازمان انرژی اتمی، ایران علاوه بر تولید، در جمع صادرکنندگان رادیوداورها نیز قرار گرفت و داروهای ایرانی به 15 کشور جهان ازجمله مصر، هند، پاکستان، عراق، لبنان، سوریه و ‌برخی کشورهای اروپایی صادر می‌شود.

تولید ۲۰ رادیودارو نسل ۳ تا ۲ سال آینده

در رابطه با پیشرفت‌های ایران در حوزه رادیوداروها، دکتر بهروز علیرضاپور عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای به خبرنگار خبرگزاری موج گفت: رادیودارها در سه نسل تولید می‌شوند. نسل اول مرتبط با رادیو ایزوتوپ‌هاست. نسل دوم رادیوداروهایی هستند که ویژه بافت هستند و مثلاً برای بیماری‌های قلبی یا تشخیص بیماری‌های کلیوی، ریوی و... استفاده می‌شوند. ما درحال حاضر حدود ۳۵ تا ۴۰ دارو در این حوزه داریم که تقریباً 30 سال است در کشور ما تولید می‌شوند.

وی ادامه داد: نسل سوم، رادیو داروهای نوین و هدفمند هستند که قیمت خیلی بالایی در دنیا دارند که هر دوز تشخیصی آنها حدود ۴ تا ۵ هزار دلار و دوز درمانی نیز تا ۲۰ هزار دلار قیمت دارد. این رادیوداروها برای یک سرطان خاص استفاده می‌شوند و به صورت هوشمند می‌توانند سرطان‌ها را از یکدیگر تشخیص بدهند و دقیقاً در بافت هدف خودشان تجمع پیدا بکنند که این باعث می‌شود عملاً آسیبی به بافت‌های سالم بدن وارد نشود.

متخصص داروسازی هسته‌ای از سازمان انرژی اتمی بیان کرد: ما در کشور کمتر از ۱۰ داروی هدفمند داریم اما مطالعات پیش‌بالینی و بالینی نزدیک به حدود ۲۰ رادیو داروی نوین در سازمان انرژی اتمی شروع شده است و این نوید را می‌دهیم که نهایتاً تا دو سال آینده احتمالاً حدود ۲۰ رادیودارو به این لیست ۱۰ رادیوداروی هدفمند فعلی اضافه خواهیم کرد.

علیرضاپور یادآور شد: در مجموع در کشور ما در حال حاضر حدود ۵۰ رادیودارو در اختیار مردم در بخش تشخیصی و درمانی قرار گرفته است و همچنین ۲۰ رادیو دارو نیز تا دو سال آینده به این لیست اضافه خواهند شد که اکنون بخشی از آنها در مراحل  مطالعات آزمایشی و بخشی نیز در مرحله مطالعات بالینی هستند.

وی با بیان اینکه فاصله زیادی با کشورهای سرآمد در این حوزه نداریم، تصریح کرد: در حوزه رادیودارو همان کشورهای پیشرفته دنیا که در تمام عرصه‌های تکنولوژی حضور فعال دارند، در اینجا نیز جلوتر از سایرین هستند. به عنوان مثال کشورهای ایالات متحده آمریکا، آلمان، اتریش، هلند، انگلیس و ژاپن در این عرصه فعال بوده و صادر کننده فناوری هستند. وضعیت ما نیز در زمینه رادیو دارو قابل رقابت با تمام کشورهای پیشرفته دنیا است.

قیمت بسیار پایین‌تر رادیوداروهای ایرانی نسبت به کشورهای خارجی

این استاد دانشگاه افزود: به عنوان مثال الان رادیو داروهای نسل سومی که اخیراً در کشورهای پیشرفته دنیا وارد بازار شده است و بیماران از آن استفاده می‌کنند با یک بازه زمانی یک یا دو ساله وارد کشور ما نیز می‌شوند. ما دارویی به نام 177-Lu-PSMA (لوتیشیوم-PSMA ) داریم که برای سرطان متاستاز پروستات استفاده می‌شود. این ترکیب برای نخستین بار در آلمان و امریکا فروخته شد و در سال ۲۰۱۷ وارد بازار شد. دقیقاً این ترکیب در کشور ما با همان شرایط و با همان کیفیت یک سال بعد یعنی در سال ۲۰۱۸ وارد بازار شد با این تفاوت که کشور ما قیمت هر دوز آن حدود ۱۵ میلیون تومان است اما در ایالات متحده آمریکا ۳۰ هزار دلار و در آلمان نیز نزدیک ۲۲ هزار دلار قیمت دارد.

علیرضاپور اضافه کرد: دارویی که در دنیا هر دوز آن بین یک میلیارد تا یک میلیارد و دویست قیمت دارد در کشور ما به دلیل اینکه تکنولوژی ساخت آن را بومی‌سازی کردیم با ۱۵ میلیون تومان در اختیار بیماران قرار می‌گیرد.

وی بیان کرد:  بحث رادیو داروها در جهان یک موضوع نوظهور است و موجودیت آن نهایتاً به ۸۰ سال قبل باز می‌گردد و سابقه آن در کشور ما نیز به اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ برمی‌گردد. پس یعنی پدیده خیلی با سابقه‌ای نیست. بحث رادیو داروهای نسل جدید که کمک ویژه‌ای به پزشکان در بحث درمان بیماری‌ها کرده است نیز نهایتاً به سال ۲۰۱۵ برمی‌گردد و سابقه آن حتی ۱۰ سال هم نیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای  تأکید کرد: بحث تحریم باعث شده است که ما نتوانیم خیلی از این داروها را خریداری کنیم و بسیاری از کمپانی‌ها به این دلیل که نمی‌خواهند دچار چالش بشوند و بازارهای خود را در سایر کشورها از دست بدهند، این رادیو داروها را در اختیار ما قرار نمی‌دهند. به همین دلیل ما مجبور شدیم که در این چند سال تلاش بکنیم تا در این عرصه خودکفا بشویم.

علیرضاپور توضیح داد: رادیو داروها نیمه عمر دارند و مثل سایر داروها نیستند که آنها را در قفسه داروخانه و یا در انبار بگذاریم بلکه آنها یک زمان عمر مفید خاص خود را دارند که برای تشخیصی‌ها در حد چند ساعت و برای درمانی‌ها نیز در حد چند روز است و بعد از آن این رادیو دارو کاملاً از بین رفته است. بنابراین با توجه به تحریمی هم که ما در صنایع هوایی و پروازها داریم به هیچ وجه نمی‌توانیم این‌ها را خریداری و وارد کشور بکنیم.

وی افزود: به همین دلیل این فرصت در کشور ما ایجاد شد تا این محدودیت‌ها در سازمان انرژی اتمی کنار برود و بتوانیم در سطح رادیو داروها خودمان را به یک سطح خیلی خوبی برسانیم. با حمایت‌های دولت و عنایت‌های رئیس محترم سازمان انرژی اتمی هم‌اکنون یک مرکز در ابعادی حدود ۶۰ هزار متر مربع تاسیسات رادیو دارویی درحال ساخت است که با شکل‌گیری این تاسیسات ما قابلیت صادرات به کشورهای منطقه را خواهیم داشت و می‌توانیم یک سری ترکیبات درمانی که نیمه عمر آنها در حد چند روز است را به کشورهای حاشیه خلیج فارس و منطقه صادر کنیم.

متخصص داروسازی هسته‌ای از سازمان انرژی اتمی توضیح داد: این تاسیسات جدید از نظر استانداردها در حد استانداردهای سازمان غذا و دارو آمریکا و اتحادیه اروپا است و می‌تواند داروی با کیفیت‌تری را در اختیار هم‌وطنان خودمان قرار دهند و همین که پتانسیل لازم را برای صادرات به منطقه دارد.

علیرضا پور با بیان اینکه آژانس انرژی اتمی در حوزه‌های علمی و فناوری همیشه به ما کمک کرده است، گفت: اگر در این زمینه به برگزاری دوره نیاز یا حضور متخصصی نیاز داشته باشیم آژانس عموماً با ما همکاری می‌کند اما مشکل ما با کشورهاست.

وی اضافه کرد: به عنوان مثال ما اخیراً ما حضور یک متخصص از ایتالیا در کشورمان را هماهنگ کردیم و آژانس هم گفت که تمام هزینه‌هایش را می‌دهد که ایشان به ایران بیاید و دوره‌ای را در این حوزه برای ما بگذارد اما در نهایت زمانی که همه کارها انجام شد و آژانس نیز کارهایش را انجام داد ایتالیا از اینکه کارشناسش را به کشور ما بفرستد، خودداری کرد.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: آژانس در حوزه رادیو دارو همکاری خوبی را با ما دارد اما بعضاً کشورها اجازه نمی‌دهند که این مهم انجام بشود.