، پس از قیام مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶، تبریز نخستین شهری بود که پیام حوزه علمیه قم را شنید و در چهلم شهدای قیام ۱۹ دی، با قیام مردم آذربایجان، مسجد قزلی طلایه‌دار آغاز انقلاب اسلامی شد.

مساجد در مقام پایگاه‌های نهضت اسلامی نقش مهمی در جامعه داشته‌اند و علاوه‌بر آگاه‌سازی مردم از ظلم و ستم رژیم ستم‌شاهی پهلوی، با محوریت روحانیت هسته‌های اولیه مبارزات انقلابی را نیز شکل داده‌ بودند.

نوروز ۱۳۴۲ به فرموده امام خمینی تحریم و اعلام عزا شده بود. در تبریز نیز مردم مجالس عزاداری برپا کردند. یکی از آن مجالس در مسجد قزلی برپا شد و حجت‌الاسلام حسن ناصرزاده بر بالای منبر سخنانی علیه حکومت پهلوی و اقدامات آن در سال ۱۳۴۱ که دلیل تحریم عید و اعلام عزا بود، ایراد کرد. وی در سخنان خود با صراحت هرچه تمام و بی‌پروا شاه را خطاب قرار داد، به گونه‌ای که در آن زمان کسی جرأت این کار را نداشت.

در دوم فروردین همان سال زمانی که در مدرسه علمیه طالبیه، واقع در مسجد جامع تبریز، ساواک به قصد پاره کردن اعلامیه امام که روی دیوار آن‌جا نصب شده بود، با طلاب درگیر و آنان را مورد هجوم خود قرار داد، درگیری در مدرسه به مسجد جامع محدود نشد و ادامه آن به مسجد قزللی رسید. حضار مسجد قزللی که برای شرکت در مراسم سالگرد شهادت امام صادق(ع) حضور داشتند با شنیدن سر و صدا بیرون آمدند. حمله مأموران شهربانی که سوار بر اسب بودند به طلاب و مردم عادی که در مسجد بودند شدت گرفت و غیر از وارد آوردن ضربه‌های باتوم، شلیک هوایی هم صورت گرفت.

قیام مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶، توانست سرآغاز اتفاقاتی باشد که پس از یکسال به پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ منتهی شد اما نباید از یاد برد قیام مردم تبریز به فرمان شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶، تداوم‌بخش قیام مردم قم بود.

تبریز، سیاست‌شهر تأثیرگذاردر طول تاریخ است که مردمانش در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز به‌مناسبت چهلمین روز فاجعه غم‌بار ۱۹ دی قم از مقابل مسجد قزلی اقدام به راهپیمایی می‌کنند.

تبریز در مقاطع مختلف تاریخ انقلاب اسلامی ضمن حفظ ارتباط با قم و نهاد مرجعیت، گام‌های مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی برداشت. حمله همزمان به مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ و قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ از مصادیق نقش‌آفرینی تبریز در تاریخ انقلاب اسلامی و شکسته شدن ستون فقرات رژیم پهلوی است.

پس از واقعه 19 دی 1356 در قم، علمای تبریز به رهبری شهید آیت‌الله قاضی بر آن شدند پیام قم را به سراسر ایران برسانند و در 29 بهمن 1356 بود که چند تن از علمای تراز اول تبریز ازجمله آیات «سیدحسن انگجی»، «جعفر اشراقی»، «سید یوسف الهاشمی»، «عبدالحمید شربیانی»، «عبدالمجید واعظی»، «عبدالحسین غروی»، «سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی»، «کاظم دینوری» و «عبدالله سرابی» با صدور اعلامیه‌ای اعلام می‌کنند مجلس ختمی روز 29 بهمن در مسجد قزلی برگزار خواهد شد. از سوی انقلابیون شهر نیز مطرح می‌شود که پس از برگزاری مراسم ختم راهپیمایی برپا خواهد شد، دانشجویان تبریز نیز با صدور اعلامیه‌ای از دانشجویان دعوت می‌کنند تا در این مراسم و راهپیمایی حضور پیدا کنند.

در روز 29 بهمن به‌عنوان چهلم شهدای قم در مسجد قزلی تبریز مراسمی گذاشته شد و مردم تبریز، رأس ساعت 9 صبح برای شرکت در این مراسم به سمت مسجد قزللی حرکت کردند و زمانی که به مقابل درب مسجد رسیدند با درهای بسته و حضور مأموران کلانتری مواجه می‌شوند.

ساعاتی پیش از برگزاری مراسم، به دستور «سپهبد اسکندر آزموده» استاندار وقت آذربایجان و با استقرار نیروهای انتظامی درِ مسجد قفل شد. در همین لحظات جمعی از مردم و دانشجویان تلاش کردند نیروهای پلیس را وادار به گشودن در کنند که موفقیتی حاصل نشد.

دانشجویان محور قیام 29 بهمن مردم تبریز بودند. مردم تبریز حتی اگر می‌خواستند در این مراسم فاتحه‌ای بخوانند؛ همین دانشجویان از این فرصت نهایت استفاده را در پیشبرد اهداف انقلاب می‌بردند.

دانشجویان برای شرکت در مراسم مسجد قزللی از همه بیشتر آماده بودند ولی تصمیم گرفتند اعتراض خود را از محیط دانشگاه آغاز، و به صورت راه‌پیمایی به سمت شهر و مسجد حرکت کنند.

صبح روز شنبه 29 بهمن، قبل از شروع مراسم، مردم به طرف مسجد قزلی حرکت کردند، اما در مسجد به دستور رئیس شهربانی بسته بود و مأموران مانع ورود مردم به داخل مسجد شدند. بسته بودن در مسجد و توهین رئیس کلانتری به ساحت خانه خدا، آغازگر درگیری بین مردم و مأموران حکومتی شد. البته اگر در مسجد هم باز بود انبوه جمعیت در مسجد جا نمی‌گرفت و خواه ناخواه خیل جمعیت مجبور بودند در خیابان‌های اطراف مسجد بایستند.

مردم تبریز فقط قصد داشتند به‌طور آرام در مسجد قزللی برای شهدای قم مجلس ترحیم برگزار کنند، ولی وقتی برای بازگشایی در مسجد یک نفر به مأموران اعتراض کرد و هدف گلوله افسر قرار گرفت اعتراض مردم هم بالا گرفت؛ اما خشم مردم زمانی به اوج رسید که رئیس کلانتری بازار، سرگرد مقصود حق‌شناس، در جواب به مردم گفت: «در این طویله باید بسته بماند!»

با این جمله آتش به پنبه سرایت کرد و مردم به خشم آمدند؛ در این میان فردی به نام محمد تجلا سیلی به گوش سرگرد حق‌شناس نواخت و او نیز در مقابل با شلیک گلوله به وی، آتش خروش مردم را شعله‌ور کرد.

«محمد تجلا» دانشجویی بود که در همین حین که مردم مقابل مسجد قزللی جمع شده بودند فریاد می‌زند که می‌خواهم به مسجد بروم و ناگاه یک افسر شهربانی به نام «مقصود حق‌شناس» برای اینکه از ورود مردم به مسجد جلوگیری کند، گلوله‌ای در سینه این دانشجو خالی می‌کند و با آتش این گلوله، شعله انقلاب در تبریز برافروخته می‌شود.

افسر شهربانی با شلیک گلوله‌های بعدی سعی کرد از معرکه فرار کند اما مردم خشمگین، کیوسک پلیس که روبه‌روی مسجد بود را به آتش کشیدند و با آجر و سنگ به دنبالش افتادند.

آغاز قیام با شهادت محمد تجلا شروع می‌شود و جمعیتی که به سرعت تکبیرگویان به سمت مسجد روان بودند قیام تاریخی تبریز را رقم می‌زنند و حرکت خود را همانند موج به سمت میدان نماز کنونی آغاز می‌کنند و مأموران نمی‌توانند در برابر جمعیت مقاومت کنند و مانع خروش آنان شوند و عقب نشینی می‌کنند.

طی درگیری‌های 29 بهمن، چهارده شهید و 118 مجروح تقدیم انقلاب اسلامی شدند و 581 نفر نیز توسط ساواک دستگیر شدند. غیر از شش شهید روز بیست و نهم، هشت تن از مجروحان نیز طی چند روز بعد به شهادت رسیدند.

مشخصات شناسنامه‌ای شهیدان قیام تبریز چنین است:

1 . پرویز احسن‌زاده کلجاهی، 27، متولد تهران، متأهل، دکورساز، مدفون در قبرستان وزیرآباد تبریز؛

2 . بهمن اره‌چی، 18 ساله، متولد تبریز، کارگر ابزار فروشی

3 . محمد تجلا، 22 ساله، متولد اردبیل، دانشجوی سال سوم رشته مهندسی؛

4 . محرم جبرائیلی، 30 ساله، متولد اهر، متأهل، کارگر کبریت سازی، مدفون در قبرستان شتربان؛

5 . سید حسن جدیدی گلابی، 22 ساله، متولد تبریز، کارگر مسافرخانه؛

6 . جعفر درگاهی، 65 ساله، متولد کندرود، متأهل، کشاورز، مدفون در روستای کندرود؛

7 . محمدباقر رنجبر آذرفام، 22 ساله، متولد تبریز، دانشجوی سال چهارم فلسفه، مدفون در قبرستان حجتی؛

8 . قربانعلی شاکری، 19 ساله، متولد تبریز، کارگر قالی بافی، مدفون در قبرستان قم تپه؛

9 . سعید صالح الوندی، 38 ساله، متولد تبریز، متأهل، معمار؛

10 . اصغر علیزاده شیخ احمدلو، 17 ساله، متولد تبریز، قالی باف، مدفون در قبرستان طوبی؛

11 . ضربعلی فتحی، 18 ساله، متولد ورزقان، قالی باف، مدفون در قبرستان حسینی؛

12 . بالا آقا کشاورزی قازانجانی، 48 ساله، متولد هشترود، کارگر؛

13 . حبیب نقی نژاد، 15 ساله، متولد تبریز، دانش آموز، مدفون در قبرستان قم تپه؛

14 . غلامعلی نجفیان‌پور، 23 ساله، متولد اهر، قالی باف.

پس از حادثه 29 بهمن تا پیروزی انقلاب اسلامی، اگرچه حکومت نظامی در شهر تبریز به‌طور رسمی اعلام نشد، اما به‌دستور شاه، ارتش وارد شهر شد و در تمام چهارراه‌های مهم شهر و در مقابل مراکز اقتصادی و سیاسی و در کنار نیروهای شهربانی مستقر شد و شهر چهره نظامی به خود گرفت.

فیلم‌ها و گزارش‌های خبرنگاران خارجی حاکی از آن بود که هزاران فرد حاضر در قیام 29 بهمن تبریز و این خیل عظیم نمی‌توانند از آن سوی مرزها به ایران آمده باشند.

بروز این حادثه در یکی از حساس‌ترین نقاط کشور که سابقه انقلابی و مشروطه‌خواهی و گستردگی حادثه که بازتاب جهانی داشت، موجب خیزش حرکت اسلامی در ایران شد.

حضرت امام در پیامی نیز که به مناسبت چهلم شهدای 29 بهمن تبریز در 4/1/1357 صادر کردند، تنها راه پیروزی را وحدت زیر پرچم توحید، اسلام و قرآن دانستند و با توصیه به طرد عناصر غیر اسلامی، بر اسلامی بودن قیام تبریز مانند نهضت دیگر شهرهای ایران، صحه گذاشتند.

ایشان با اشاره به تلاش رژیم در نسبت دادن این قیام به مکتب‌های انحرافی، بر بی‌اعتباری این مکتب‌ها نزد ملت ایران تأکید کردند و لزوم پیوستن همه گروه‌های سیاسی و روشنفکران، به جبهه روحانی، کارگر و توده ملت و معرفی صریح حرکت خود به عنوان حرکت اسلامی را یادآور شدند.

امام خمینی (ره) معتقد بودند جنایت تبریز که نشانه وحشت‌زدگیِ پهلوی و خروجش از اعتدال است، ملت ایران را در آستانه انفجار قرار داده و به خواست خدا، منجر به قطع دست بیگانگان و محو دودمان پهلوی برای همیشه خواهد شد.