فعال شدن گسل مشاء که تاکنون بارها منجر به وقوع زلزله های شدیدی در طول تاریخ بوده است، باعث شد تا دماوند و شهرهای اطراف آن، زلزله ای 5/1 ریشتری را تجربه کنند. زلزله ای که لرزش های آن تا تهران هم رسید و خانه های پایتخت نشینان را نیز به لرزه درآورد و البته به نسبت ترسی که ایجاد کرد باعث انتشار انواع اخبار و شایعات تایید نشده ای شد که هنوز هم جزء موضوعات داغ محافل دوستانه و بخصوص فضای مجازی است. شایعاتی مانند فعال شدن گسل های تهران یا فعال شدن آتشفشان دماوند و تاثیر آن روی فعال شدن گسل مشاء و وقوع زلزله اخیر یا حتی تاثیر جزر و مدهای شدید بر روی زلزله و... سوالاتی که رضا شهبازی، مدیرکل مخاطرات زمین شناسی سازمان زمین شناسی کشور در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری موج، به آنها پاسخ داده است. سوالاتی از نحوه بررسی گسل های تهران تا شایعه فعال شدن دماوند.

* زلزله اخیر دماوند باعث شد تا موضوع فعال شدن گسل های تهران و خطری که می تواند از این جانب پایتخت را تهدید کند، بار دیگر مطرح شود. به همین خاطر شاید بد نباشد که گفتگویمان را از همین جا شروع کنیم. اینکه شما در سازمان زمین شناسی، چگونه گسل های تهران را بررسی می کنید و آنها را تحت نظر دارید؟ و ازآن مهمتر اینکه، کدامیک از این گسل ها فعال هستند؟

فکر می کنم قبل از ورود به موضوع بد نباشد که نگاهی داشته باشیم به روند بررسی گسل ها توسط همکاران ما در سازمان زمین شناسی. اصولا بنیان کار ما در سازمان زمین شناسی، نقشه های قدیمی از تهران است. نقشه ها و عکس های هوایی از زمانی که تهران هنوز این همه گسترده و حجیم نشده بود. با بررسی این نقشه ها و عکس های قدیمی و مقایسه آن با نقشه های جدید گسل ها می توانیم بخشی از اطلاعات مورد نظرمان را به دست آوریم. علاوه برآن، ما یک سری از اطلاعات مورد نیازمان از وضعیت زمین شناسی تهران امروز را، از روش های دیگری به دست می آوریم که به دو شیوه مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می شوند. در روش های مستقیم، ما بخشی از اطلاعات مورد نیازمان را از طریق ترانشه های موجود در جای جای شهر و زمین های اطراف آن به دست می آوریم و بخشی را به روش غیر مستقیم و از طریق جمع آوری داده های دستگاه های لرزه نگاری، ثقل نگاری، شتاب نگاری و...کسب می کنیم. ضمن آنکه یکسری از اطلاعات مورد نیازمان را نیز از طریق ماهواره ها تامین می کنیم. مجموع این اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها می تواند به ما در تجزیه و تحلیل وضعیت زمین و گسل ها کمک کند.

*من هنوز پاسخ بخش دوم سوالم را نگرفته ام. اینکه از بین گسل های تهران کدامیک فعال هستند؟   

همانطور که می دانید گسل های تهران عبارت است از گسل های مشاء، گسل شمال تهران، گسل مرکز تهران (یا پردیسان)، گسل جنوب یا ری، ضمن آنکه به تازگی دو گسل جدید هم بین گسل های مشاء و شمال پیدا شده که یکی در 5-6 کیلومتری آراکوه و دیگری در 15 کیلومتری جنوب گسل مشاء و در نزدیکی کاجان قرار دارد. اینها تمامی گسل های اصلی تهران هستند که البته همگی نیز فعال محسوب می شوند.  

* ولی جالب اینجاست که مناطق مرکزی شهر کمترین گسل ها را دارند.

لزوما به این معنا نیست. اصولا شاخه های فرعی گسل های تهران در مناطق 11 و 12 گم می شوند. همانطورکه می دانید تهران در یک گودی قرار دارد که قبلا اکثر زمین های خوب کشاورزی و زراعی هم آنجا قرار داشته است. اما امروز دیگر خبری از این زمین ها و مزارع کشاورزی نیست. به اعتقاد ما ممکن است آثار دنباله های فرعی این گسل ها در آبرفت ها یا به خاطر دستکاری ناشی از کشاورزی از بین رفته باشد.

*یکی از شایعاتی که در این دو روز به آن دامن زده شده است، موضوع تاثیر فعال شدن آتشفشان دماوند است. براساس این اخبار تایید نشده گفته می شود دلیل وقوع زلزله اخیر، فعال شدن آتشفشان دماوند بوده است. بررسی های شما نیز چنین چیزی را تایید می کند؟

این مساله دو بعد دارد. آتشفشان ها از مخازن عظیمی از مواد مذاب تشکیل شده اند. بنابراین هر گونه تغییری در پوسته زمین حتما روی آن تاثیر دارد و علایم آن به نوعی مشخص می شود. برعکس، تغییرات فعالیت آتشفشان هم می تواند روی رفتار زمین و پوسته آن تاثیر گذار باشد. ولی حتما این تاثیرات متقابل آثاری دارد. آثاری مانند: تغییر دمای آب جویها و سرچشمه ها و رودخانه های اطراف آتشفشان، وجود لرزه هایی در زمین، خروج برخی از گازها از دل زمین، تغییرات شیمیایی ترکیب آب و از این دست نشانه ها. در واقع تاثیر آتشفشان در وقوع یک زلزله یا برعکس، تاثیر زلزله روی فعال شدن آتشفشان را نمی توان نه رد کرد و نه تایید؛ مگر آنکه تحقیقات مفصلی در این زمینه انجام شود.

در مورد پدیده ابرماه (جزر و مد دریا) چطور ؟ آنهم نمی تواند باعث وقوع زلزله اخیر شده باشد؟

این پدیده هم مثل همان موضوع آتشفشان است. البته پدیده ابرماه می تواند تا حدی باعث تحریک زمین و پوسته آن شود، ولی بعید است که بتواند باعث وقوع زلزله ای در این حد و مقیاس گردد. در واقع هیچ کدام از این دو، نمی توانند به تنهایی باعث ایجاد زمین لرزه شوند مگر اینکه برآیند چند مورد از این عوامل با هم بتواند باعث حرکت و جابجایی زمین و وقوع زلزله شود. پس باز هم نمی توان با قطعیت در مورد احتمال تاثیر این پدیده بر وقوع زلزله صحبت کرد ولی برای پاسخ قطعی باید بررسی بیشتری انجام شود.  

بیشتر بخوانید:

خطرناکترین و امن ترین نقاط تهران کجاست؟/وضعیت گسل ها و مناطق زلزله خیز تهران

*موضوع بعدی ، موضوع نقش تغییر اقلیم بر وقوع زلزله است. به این معنا که گروهی معتقدند که تغییر فصل ها یا تغییرات آب و هوایی و اقلیمی یک کشور یا منطقه و جهان نیز می تواند باعث وقوع زلزله شود. این نظریه را تایید می کنید؟

در مورد تغییرات اقلیم، مساله جدی تر است. امروز نقش تغییرات اقلیمی روی پوسته زمین کاملا اثبات شده است. اوایل تصور می شد که با گرم شدن زمین و آب شدن یخ های قطب، آب های جدید به اقیانوس ها می ریزند و باعث بالا آمدن سطح آب آنها می شوند اما در سال های 2012 یا 2013 دیده شد که با بالا آمدن آب اقیانوس ها، در بخش های دیگری از زمین، پوسته زمین هم جابجا می شود. بنابراین این تغییرات پوسته زمین می تواند باعث بروز زمین لرزه های بزرگی شود. بخصوص کشور ما که روی یکی از کمربندهای پوسته در حال حرکت زمین قرار دارد.     

*ستاد بحران تهران، اعلام کرده بود که قرار است حدود ۴۰ لرزه نگار را در فاصله مشخصی از تهران نصب کند تا بتواند زودتر از موعد، زلزله را تشخیص دهد و آن را به بخش های حساس شهری و شهروندان اطلاع دهد. واقعا چنین چیزی امکان پذیر است؟

به این سیستمی که شما به آن اشاره می کنید، روش پیش نشانگر گفته می شود. البته این عبارت به معنای آن نیست که با نصب یکسری لرزه نگار بتوانیم زلزله را زودتر از موعد پیش بینی کنیم، نه...!. برای پیش بینی زلزله باید یکسری علامت ها را به صورت همزمان بررسی کرد تا شاید بتوان به نتایجی دست پیدا کرد. علایمی چون امواج الکترواستاتیک لرزه ای، امواج المترومغناطیس یا کیفیت سیگنال های سیال مثل آب و برخی از گازهای خروجی از زمین. ولی در نهایت تاکنون در هیچ نقطه ای جهان گزارشی در مورد پیش بینی زلزله داده نشده است. البته ممکن است کسی داعیه کشف روش هایی در مورد پیش بینی زلزله را داشته باشد ولی در عمل وقتی بررسی می کنید می بینید طرف از هر 10-20 هزار زلزله 10 تای آنها را پیش بینی کرده است، در عمل هنوز کسی نتوانسته چنین ادعایی را ثابت کند.