به گزارش خبرنگار خبرگزاری موج، سالهاست که صحبت از بسته شدن قهوه خانه هاست. قهوه خانه هایی که ریشه هایشان به برگ های کتابچه تاریخ می رسد. دلیل تلاش برای بستن این مراکز هم عرضه قلیان به عنوان یکی از پرطرفدارترین وسایل مصرف دخانیات است. این در حالی است که بنا بر برخی از بررسی ها، بیش از ۶۰ درصد تهرانی ها به صورت دایم یا غیرمستمر قلیان مصرف می کنند. گروهی برای تفریح و تفنن و سرگرمی و گروهی برای تمدد اعصاب و وقت گذرانی. قلیان امروز چنان در بین ایرانیان ریشه دوانده که مخاطبانش پیرو جوان و زن و مرد نمی شناسد. این نشان می دهد که بررسی این پدیده نیاز به تحقیقی جامعه شناسانه دارد. روح الله خوبان می تواند از دو منظر گزینه خوبی برای گفتگویی در این زمینه باشد. هم از حیث وجهه حقوقی خود به عنوان عضو هیات مدیره اتحادیه قهوه خانه داران و هم از حیث وجهه علمی اش به عنوان استاد جامعه شناسی. گفتگویی برای بررسی زوایای مختلف فعالیت قهوه خانه ها در جامعه ایران.  

آقای خوبان، قهوه خانه ها از دید دولت و دولتمردان مراکزی هستند که هم می توانند سلامت شهروندان را به خطر بیاندازند و هم مراکزی هستند برای تشدید انواع آسیب های اجتماعی. اما با این وجود هنوز دولت موفق نشده مجوز تعطیلی قهوه خانه ها را بگیرد. گرچه بسیاری، از کرونا به عنوان فرصتی برای تعطیلی بی سروصدای قهوه خانه ها یاد می کنند. سوال اینجاست که اگر قهوه خانه ها اینقدر زیان بار هستند چرا این همه طرفدار دارند؟    

این یک اختیار فردی است. یعنی به دلیل کمبود شادی و تفریحی که ما در ایران داریم، جوانان و حتی میانسال ها و کهن سالان ترجیح می دهند از این شیوه برای وقت گذرانی و حتی تفریح استفاده کنند. ضمن آنکه قلیان و قلیان کشیدن یک رسم قدیمی و تاریخی در کشور ماست که عمر آن به دوران شیخ بهایی برمی گردد. در این دوران شیخ بهایی برای استعمال بهتر و اثرگذارتر بخور انواع گیاهان، قلیان را اختراع کرد و به تدریج تنباکو هم به لیست گیاهان دارویی مورد استفاده در قلیان اضافه شد. اینها باعث اقبال مردم به قلیان شده و روز به روز هم بیشتر می شود. این اقبال امروز به حدی رسیده که فقط در تهران بیش از 6 هزار واحد صنفی قهوه خانه دارای پروانه کسب و یا پرونده صنفی داریم و حدود نیمی از آن هم قهوه خانه های زیرزمینی یا بدون مجوز داریم که فعال هستند. این فقط یک وجه ماجراست. طرف دیگر این قصه شبکه گسترده ای از کسانی است که به طور مستقیم و غیر مستقیم از این طریق نان می خورند. فقط بیش از 30 هزار نفر به طور مستقیم و از طریق کار در قهوه خانه روزگار می گذرانند. حالا به این تعداد کارگران و استادکارانی که بخش های مختلف قلیان را می سازند یا زغال تولید می کنند و ... را هم اضافه کنید! یعنی آزادی های فردی این اجازه را می دهد که گروهی از هموطنان ما – که اتفاقا درصد قابل توجهی از جمعیت کشور را هم تشکیل می دهند – بروند جایی به نام قهوه خانه و بخواهند قلیان بکشند. 

ولی اگر این آزادی های فردی به سلامت شخص آسیب برساند، آن وقت چرا باید به آن اجازه فعالیت داد؟

خیلی از کارهایی که می کنیم می دانیم که ممکن است برایمان ضرر داشته باشد ولی آنها را انجام می دهیم. پس اگر اینطور که شما می گویید باشد باید دولت یک لیست بلند بالایی از کارهای روزمره ای که برایمان ضرر دارد تهیه کند و جلوی همه آنها را بگیرد. مثلا بگوید در گرمای هوا حق ندارید آب یا نوشابه تگری بخورید. یا مثلا درهوای آلوده حق ندارید نفس بکشید!

شما می گویید آزادی های فردی می تواند بهانه ای باشد برای اینکه شهروندان بخواهند کاری که علاقه دارند را انجام دهند و کسی هم مزاحمتی برای قهوه خانه دارها ایجاد نکند. این استدلال مانند آن است که بخواهیم بگوییم هر کسی حق دارد به بهانه همین آزادی های فردی هر کاری که دوست دارد را انجام دهد. شرب خمر کند، قمار کند و....

این قیاس اصلا قیاس درستی نیست. چون اعمالی که شما از آن نام می برید هم توسط دین و هم توسط عرف تقبیح شده و مذموح و حرام است. ولی در کدام برهه مذهب قلیان را حرام اعلام کرده است؟ حتی بسیاری از علما و مراجع ما هم قلیان می کشیدند. بنابراین اصلا این دو را نمی توان با هم مقایسه کرد. ضمن آنکه انسان را از هرچیزی که منعش کنند، حریص تر می شود. مثلا می گویند اعتیاد یک نوع بیماری است. برای درمان این بیمار به وی شربت تریاک می دهند تا کم کم ترک کند. چون آسیب های اجتماعی و امنیتی زیادی دارد.

ولی در مقابل این نظریه هم وجود دارد که قهوه خانه ها جز اماکن عمومی محسوب می شوند و استعمال دخانیات هم در اماکن عمومی ممنوع است. درست است؟

بله . استعمال دخانیات در فضای عمومی ممنوع است ولی قهوه خانه جز اماکن عمومی محسوب نمی شود، بلکه یک جزء اماکن عمومی "خاص" تلقی می شوند.  بسیاری از قهوه خانه ها با ارائه قلیان کسب روزی می کنند و تمامی افرادی که به این اماکن مراجعه می کنند برای استعمال قلیان وارد قهوه خانه می شوند!

متوجه منظورتان نمی شوم.

اصولا تعریف فضاهای عمومی در دهه 30 و برای حفاظت در برابر بلایای طبیعی نوشته شده است. یعنی می خواستند راهکاری داشته باشند که در مواقع بروز سیل و زلزله و ... در معابر عمومی و بوستان ها و میادین کسی متولی باشد و آنها را ساماندهی کند. اما قهوه خانه ها نیز مانند بسیاری دیگر از مراکز صنفی؛ جزء اماکن عمومی "خاص" محسوب می شوند بنابراین قوانین حاکم برفضاهای عمومی شامل آن نمی شود. اگر قرار است مغازه ها هم جزء اماکن عمومی باشند، پس آرایشگاه های زنانه هم جزء اماکن عمومی باید محسوب شوند و باید دوربین نصب کنند. اما آیا این کار را می کنند؟!

خب فکر نمی کنید اگر برای قلیان هم فکری و درمانی در نظر گرفته شود؛ بهتر باشد؟

آخر قلیان که اعتیاد نیست. یک نوع وسیله وقت گذرانی و تفریح و البته برای بعضی ها بهانه ای برای تفکر و تمرکز بیشتر. ضمن اینکه اگر قهوه خانه ها را تعطیل کنند، خیلی ها خودشان قلیان شخصی می خرند و می برند در خانه هایشان می کشند. منتهی آن وقت به تمامی اعضا خانواده در معرض دود قلیان قرار می گیرند و برایشان می تواند خطرناک باشد. بعلاوه اینکه قهوه خانه های زیر زمینی یا محافل قلیان کسی خصوصی هم راه می افتاد که خودش آسیب ها و ناهنجاری های اجتماعی بسیاری را به همراه خواهد داشت.

آماری از قهوه خانه های زیر زمینی هم دارید؟

نه... ولی مسلما تعدادشان بسیار زیاد است.

ولی در این سه ماهی که کرونا شایع شده قهوه خانه ها تعطیل بودند و اتفاقی هم نیافتاد!

اولا که بسته شدن قهوه خانه ها باعث شد که خیلی ها در خانه هایشان قلیان بکشند، ثانیا از آنجاییکه این موضوع یک مساله اپیدمی بود و همه گیر، با تمام سختی هایی که داشت تحمل می کردند. گرچه در همین مدت هم خیلی از قهوه خانه دارها واقعا ورشکسته شدند و مجبور شدند مغازه هایشان را جمع کنند. البته این کرونا بهترین فرصت برای ضربه زدن به قهوه خانه دارها از سوی مخالفان دولتی آنها بود.

یکی از مهمترین دلایل دولت و وزارت بهداشت برای مخالفت با قهوه خانه ها این است که می گویند این قهوه خانه ها محل هایی هستند برای ترویج و تبلیغ مصرف دخانیات و برای همین هم هست که با آن مخالف هستند.

قلیان کشیدن که چیز جدیدی نیست که احتیاج به تبلیغات داشته باشد. ضمن آنکه در مهرماه سال گذشته، 154 نماینده مجلس و 4 کمیسیون آن، پس از بررسی ابعاد مختلف این مساله، اعلام کردند که از آنجایی که قهوه خانه ها جزء اماکن عمومی "خاص" تلقی می شوند که اصلی ترین فلسفه وجودیشان ارایه قلیان است و از سویی از آنجاییکه قلیان کشیدن یک مساله اختیاری است و به دیگران هم آسیبی نمی رساند، نمی توان و نباید جلوی آن را گرفت. ضمن آنکه خود قهوه خانه ها نیز در بسیاری از موارد کمک حال دولت برای رفع آسیب های اجتماعی هستند. اصلا سوال من این است که وزارت بهداشت که این همه جوش سلامت شهروندان از بابت مصرف قلیان را می زند، چرا کارخانه های دخانیات را نمی بندد؟ چرا سر منشاء مافیای دخانیات در ایران در نهایت به خود دولت و دولتی ها می رسد؟! 

چطور؟

ببینید قهوه خانه ها خودشان به نوعی رسانه محسوب می شوند. چون حقیقتا مراکز تبادل اطلاعات و اخبار هستند. از قدیم هم همین طور بوده است یعنی قهوه خانه ها مراکزی بودند برای تبادل اخبار و اطلاعات محلات و شهرها.

 اما گویا در جوازهای جدیدی که برای قهوه خانه ها صادر می شود قید شده که باید فعالیتشان بدون عرضه قلیان باشد.

بله . همین طور است. آخرین مجوزهایی که برای قهوه خانه های با سرو قلیان صادر شده تا سال 1402 اعتبار دارد. ضمن اینکه اگر هم کسی بیاید و بخواهد مجوز بگیرد همانطور که گفتید، برایش مجوز بدون سرو قلیان صادر می شود. 

یعنی از سال ۱۴۰۲ عملا قهوه خانه ها جمع می شوند؟

در ظاهر همین طور است. ولی من فکر نمی کنم این کار قابل اجرا باشد چون همانطورکه گفتم قلیان کشیدن امروز در جامعه ما اپیدمی شده است. اگر آقایان توانستند جلوی بازی های اینترنتی و فضای مجازی را بگیرند آنوقت می توانند جلوی قلیان کشیدن مردم را هم بگیرند. تازه اگر هم بگیرند شاهکار نکرده اند. فقط به افزایش آمار قهوه خانه ها و سفره خانه های زیر زمینی دامن زده اند که خودش سرمنشاء انواع بزه های اجتماعی خواهد بود و در عین حال قلیان ها را به منازل و محافل خصوصی شهروندان می برند. اصلا فرض کنید حتی جلوی ورود تنباکو را هم گرفتند. خب وارد کنندگان همان پول مالیاتی که به دولت می دادند را به کولبرها می دهند تا آنها برایشان تنباکو وارد کنند. برای همین هم به عنوان یک جامعه شناس و هم به عنوان فردی که خودش سالهاست در این صنف فعالیت می کند معتقدم بستن قهوه خانه ها شاید یکی از بدترین تصمیماتی باشد که دولت می تواند برای حفظ سلامت و کاهش آسیب های اجتماعی بگیرد. تصمیمی که البته به شخصه معتقدم تاثیری هم نخواهد  داشت و چه بخواهیم و چه نخواهیم قهوه خانه ها همانند تمامی این چند صد سال گذشته به فعالیت خود ادامه خواهند داد. چون خواستگاهشان، خواستگاه مردمی است.