در ماههای اخیر با وقوع زلزله هایی که در شمال شرق تهران و گسل مشاء رخ داد، موضوع جدیدی به دغدغه های شهروندان  و حتی برخی از کارشناسان اضافه شده است. اینکه نکند وقوع این زلزله ها به دلیل فعال شدن آتشفشان دماوند بوده باشد یا بر عکس، زلزله ها باعث فعال شدن فعالیت این آتشفشان بشوند.

فرهاد انصاری، معاون دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌ محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی ایران در گفتگو با خبرنگار موج، در کنار پاسخ به این سوالات، فرضیه و توصیف دیگری را در مورد آتشفشان دماوند مطرح می کند که در عین تازه بودن، تاحدودی ترسناک و هشدار دهنده است و باید زنگ خطری باشد برای مدیران ارشد کشور و مسئولان پایتخت.

در ماه‌های اخیر اخبار و گزارش هایی در فضای مجازی دست به دست می شود که در آن منتشر کنندگان مدعی شده اند که آتشفشان دماوند در حال فعال شدن است. این درحالی است که هیچ خبر رسمی در این زمینه منتشر نشده است. اینجا این سوال مطرح می شود که اصلا وضعیت کوه دماوند و آتشفشان آن بررسی می شود یا کلا رها شده است؟ و از آن مهمتر اینکه، فکر می کنید امکان فعال شدن این آتشفشان بعد از چند هزار سال وجود دارد؟

فکر می کنم برای پاسخ به این سوال، ابتدا بهتر است نگاهی داشته باشیم به وضعیت آتشفشان دماوند و مطالعاتی که روی آن انجام شده است. آتشفشان دماوند، آتشفشانی است به نسبت جوان که پیدایش آن به دوره زمین شناسی کواترنری یعنی جوانترین دوره زمین شناسی باز می گردد. در مورد شرایط کنونی فعالیت این آتشفشان هم می توان گفت که بعد از بارها فعالیت و فوران، اکنون آتشفششانی است خفته که در دوره "آرامش" خود قرار دارد که هر آن ممکن است فعال شود و یا صدها سال بگذرد و اتفاقی نیفتد. بررسی دماوند رها نشده اما با آنچه لازم است انجام شود فاصله زیادی وجود دارد.

 و آخرین بار کی فوران داشته است؟

در مورد فوران آتشفشان دماوند آمار متفاوتی وجود دارد. براساس مطالعاتی که در سال های گذشته مورد استناد قرار می گرفت، آخرین فعالیت آتشفشان دماوند در حدود ۳۸ هزار سال پیش در نظر گرفته می شد. در برخی از کارهای جدیدتر سن کمتر از این نیز عنوان شده است. برای مثال بر اساس پژوهش های آقای دکتر حسن زاده و همکاران و سن سنجی گدازه های یال غربی دماوند، سن جوانترین گدازه ها و آخرین فعالیت این آتشفشان در حدود ۷ هزار سال پیش تعیین شده که مربوط به بخش بالایی دوره کواترنری یا هولوسن می شود که از حدود ۱۲ هزار سال پیش تا زمان حاضر را در بر می گیرد. از ویژگی های شاخص این دوران بی قراری پوسته زمین و رخداد پدیده هایی مانند زمین لرزه و آتشفشان است که با سن سنجی یاد شده همخوانی دارد. تاکنون مطالعات زمین شناسی درباره زمان آخرین فعالیت دماوند همین داده ها را در اختیار ما قرار می دهد گرچه شاید با انجام مطالعات بیشتر نتایج تازه ای به دست آید. ممکن است سن این آتشفشان جوانتر هم باشد، چنانکه در اسطوره های ایرانی و شاهنامه نیز به فعالیت و فوران این آتشفشان اشاره هایی شده است.  

 اگر درست فهمیده باشم، اینکه می گویید آتشفشان دماوند در دوره " آرامش" خود قرار دارد، به معنای آن است که به هر حال "خاموش " و غیرفعال نیست، درست است؟

دقیقا، شرایط فعلی این آتشفشان و گازها و بخاری که از آن خارج می شود، همراه با زمین لرزه های خفیفی که پیرامون آن رخ می دهد و همچنین چشمه های آبگرم دامنه آن، نشان می دهد که این آتشفشان خاموش نیست بلکه فعلا " خفته " است، آتشفشان خفته ای که ممکن است هر لحظه بیدار شود. مانند آتشفشان سنت هلن در آمریکا. در مقابل آتشفشان خاموش به آتشفشانی گفته می شود که در گذشته های بسیار دور فعالیت داشته اما در زمان حاضر نشانه ای از فعالیت نداشته و احتمال فعالیت دوباره آن بسیار اندک است. آتشفشان های فعال آتشفشان هایی هستند که در حال حاضر یا در سال های اخیر از خود فعالیت نشان داده و می توان اخبار مربوط به چگونگی فعالیت آنها و زیان ها و خطرهایی را که ببار می آورند هر از چند گاهی در اخبار شنید مانند آتشفشان های فیلیپین و ایسلند.

و در صورت فوران، جزو آتشفشان های خطرناک محسوب می شود؟

نوع خطر مورد انتظار از فعالیت هر آتشفشان به یک سری فاکتورها و مشخصات بر می گردد. مثلا فعالیت برخی از آتشفشان ها به صورت فوران یا جاری شدن گدازه است ولی برخی دیگر از آنها مواد آذرآواری یا بمب های آتشفشانی را پرتاب می کنند یا ممکن است ترکیبی از این دو حالت رخ دهد. برای پاسخ به سوال شما باید ابتدا این موارد مشخص شود. اما به طور کلی می توان گفت دماوند می تواند فوران خطرناکی داشته باشد.

 خب نمی شود وضعیت یک آتشفشان یا احتمال فعال شدن آن را پیش بینی کرد؟

چرا .... اتفاقا برخلاف زمین لرزه که هنوز رویداد آن با اطمینان قابل پیش بینی نیست، رخداد آتشفشان نشانه هایی دارد که به آنها پیش نشانگر گفته می شود و با همه پیچیدگی های موجود، با بررسی آنها می توان زمان فوران را تا حد زیادی مشخص کرد. نشانه های اصلی شامل افزایش تعداد زمین لرزه ها و یا تغییر الگوی های لرزه ای و ژئوفیزیکی ناحیه، تغییر ترکیب و یا شدت گازهای خروجی از آتشفشان، تغییر ویژگی های فیزیکی و شیمیایی چشمه های آب پیرامون آتشفشان و تغییر شیب دامنه های کوه هستند که با ابزارهای گوناگون قابل اندازه گیری اند. چنانچه شبکه مناسبی برای اندازه گیری این پیش نشانگرها وجود داشته باشد و تغییرات آنها  طی دوره زمانی کافی پایش شده باشد، الگوی رفتار آتشفشان در حالت عادی معلوم شده و چنانچه تغییرات چشمگیر و همزمان در پیش نشانگرها رخ دهد قابل تشخیص بوده و امکان هشدار به موقع را فراهم می کند. صحت و دقت پیش بینی و به هنگام بودن آن نیز به توانایی شبکه، شامل تجهیزات مورد استفاده و دانش و داده های کافی بر می گردد. به هرحال امروز کارشناسان با اتکا به دانش و ابزارهای موجود می توانند آتشفشان ها را از چند روز تا چند هفته پیش از رخداد آن تا حدود زیادی پیش بینی کنند.

 در مورد زمین لرزه گفته می شود مثلا تهران هر ۱۷۰ سال یک بار، یک زمین لرزه شدید داشته است و باید طی سال های آینده منتظر زمین لرزه شدید دیگری باشیم. در مورد آتشفشان هم همین طور است؟ یعنی خط سیر مشخص و الگوی تکرار معینی دارد؟

نه ....

 تا جاییکه می دانم در تمام کشورهایی که آتشفشان دارند مراکزی اختصاصی برای بررسی وضعیت این کوه ها وجود دارد، اما بعید می دانم چنین مرکزی در ایران وجود داشته باشد، درست است ؟

بله . متاسفانه درست است. واقعیت این است که اغلب کشورهایی که آتشفشان دارند مراکز خاص و ویژه ای را هم دارند تا بتوانند رفتار آتشفشان های خود را زیر نظر داشته باشند. مثل ژاپن، آمریکا، چین، ایتالیا، ایسلند، نیوزلند و.... ما هم طبیعتا در کشورمان نیاز به چنین مرکزی داریم ولی در عمل از داشتن آن بی بهره ایم. البته این موضوع در حیطه وظایف سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور به عنوان متولی مطالعات زمین شناسی و مخاطرات زمین شناسی کشور نیز بوده و هست و به همین خاطر تاکنون نقشه های زمین شناسی محدوده دماوند به عنوان اسناد بنیادی کار در مقیاس های گوناگون تهیه شده و در دسترس قرار گرفته است. اگرچه تاکنون هیچ اعتبار ویژه ای برای بررسی مخاطرات آتشفشان دماوند در اختیار نداشته ایم، اما دماوند همیشه مد نظرمان بوده و برنامه های گوناگونی نیز برای پایش آن تدوین کرده و برخی را نیز با بودجه عمومی سازمان انجام داده ایم. از سال ۱۳۸۱ و با حضور چند تن از کارشناسان این سازمان در دوره آموزشی بررسی پیش نشانگرهای زمین لرزه و آتشفشان در کشور چین (که در این زمینه در جهان پیشروست) و آشنایی با مفاهیم و پیشرفت های آن، یک سری بررسی های سیستماتیک برای بررسی دماوند برنامه ریزی شد. برای بررسی پیش نشانگرها روش های مختلفی وجود دارد که ما روشی به نسبت آسان اما کارآمد یعنی بررسی چشمه های آب گرم و معدنی پیرامون آتشفشان را انتخاب کردیم تا بتوانیم دانسته هایمان را در مورد آتشفشان دماوند افزایش دهیم، زیرا ثابت شده تغییرات درونی زمین در مناطق آتشفشانی و به ویژه حرکت توده مذاب، در آب چشمه ها نمود دارد. به عنوان مثال پس از رخداد زمین لرزه آب بعضی از چشمه ها تیره می شود یا PH آب تغییر می کند. پس از جانمایی چند چشمه مانند آب گرم لاریجان، اعلای دماوند و آب اسک، بی درنگ نمونه برداری ها و آزمون های برجا و آزمایشگاهی را آغاز کردیم که به تدریج تعداد چشمه ها به حدود ۱۰ چشمه افزایش یافت. آزمون ها در بازه های زمانی یک ماهه به انجام می رسید و تغییرات فیزیکی و شیمیایی آب چشمه ها مانند درجه حرارت، دبی، اسیدیته و نسبت های یونی ثبت می شد. همزمان زمین لرزه های رخ داده در محدوده را نیز زیر نظر داشتیم تا بتوانیم نمودار تغییرات ویژگی های چشمه ها با رویداد زمین لرزه ها را تهیه کنیم. همانطور که انتظار می رفت و در سایر نقاط جهان نیز تجربه شده بود همخوانی خوب و معنی داری میان رخداد زمین لرزه ها و تغییرات چشمه ها وجود داشت و نتایج امیدوار کننده بود.

این رویه تا چند سال ادامه داشت؟

این پروژه آزمایشی بود و در مرحله اول می خواستیم طی ۲-۳ سال ببینیم کدام چشمه ها و در هر کدام از چشمه ها چه پارامترهایی برای پایش مناسب هستند. بعد از آن قرار بود در محل چشمه هایی که مناسب تشخیص داده شده بودند ایستگاه های ثابت ایجاد کنیم تا به صورت دائمی و پیوسته آب چشمه ها را آنالیز کرده و اطلاعات را برای آرشیو و ارزیابی به مرکز ارسال کنند. چون ما می دانستیم که بازه زمانی یک ماهه برای پایش کافی نیست و بین دو نوبت نمونه برداری اتفاقات متعددی می افتد و اطلاعات زیادی از دست می رود، اما ...

اما ....؟! خب چرا ادامه پیدا نکرد؟  

در واقع ما در مرحله اول به پاسخ پرسش هایمان رسیده بودیم و می بایست به مرحله بعدی می رفتیم که همان تاسیس ایستگاه های ثابت بود اما در عمل در تامین بودجه و تجهیزات لازم و تملیک زمین متوقف شدیم. شرایط منطقه به علت کوهستانی بودن دشوار است و تاسیس ایستگاه ها و تامین تجهیزات مورد نیاز هزینه دارد، به همین دلیل سال ها پیش با هماهنگی استانداری های تهران و مازندران طرحی تهیه کردیم که در آن تقریبا همه چیز پیش بینی شده و با جزئیات شرح داده شده بود که مورد موافقت چندگانه نیز قرار گرفت تا از این طریق مشکلات مالی و اداری کار حل شود اما با وجود پی گیری های پیوسته ما و همکاری و پیگیری خوب برخی از دوستان در این دو استانداری، این طرح ملی تا به امروز به هیچ عنوان طبق برنامه پیش نرفته است. از چندین ایستگاه پیش بینی شده برای آنالیز آب چشمه ها، ایستگاه های نصب دستگاه های لرزه نگار و GPS و تجهیزات ثقل سنجی و مغناطیس سنجی و به ویژه ایستگاه مرکزی که علاوه بر جمع آوری اطلاعات سایر ایستگاه ها وظیفه رصد و آنالیز طیف سنجی گازهای خروجی از آتشفشان نیز برای آن در نظر گرفته شده بود، تا امروز تنها موفق به راه اندازی یک ایستگاه در دامنه شمال شرقی دماوند شده ایم در حالی که دست کم به راه اندازی و تجهیز ۶ ایستگاه دیگر نیاز داریم. در این فاصله و در انتظار تامین نیازمندی های طرح، نمونه برداری ماهانه را نیز متوقف نکردیم و در حدود ۱۰ سال آن را ادامه دادیم. اما متاسفانه به خاطر تامین نشدن بودجه و قوانین دست و پاگیر اکنون این عملیات نیز متوقف شده و تنها به طور موردی نمونه برداری انجام می شود.

 چند هفته قبل کلیپی در فضای مجازی منتشر و به سرعت دست به دست شد  که نشان می داد از آتشفشان دماوند بخار و گازهای مختلفی بیرون می آید. همین تصاویر باعث شده بود تا شایعه ای به شدت فراگیر شود که این آتشفشان فعال شده و هر لحظه ممکن است فوران کند. واقعا همین طور بوده است؟

من این کلیپ را ندیده ام، ولی به طور کلی خروج مقداری بخار از آتشفشان دماوند طبیعی است و همیشه نیز وجود داشته است، هرچند مقدار آن گاهی بیشتر می شود. در گذشته نیز موارد مشابهی به ما گزارش شده بود که گاهی به افزایش آب نفوذی به درون کوه در سال های پربارش تعبیر می شد. در سال ۱۳۸۵ نیز افزایش چشمگیر بخار قله را شاهد بودیم که نگرانی هایی را ایجاد کرده بود. بررسی های ما نشان داد که این افزایش با یک زمین لرزه با بزرگی ۷/۲ ریشتر و تغییراتی در برخی ویژگی های چشمه های دماوند همراه بوده است. نکته قابل توجه این بود که سیستم پیش نشانگرهای الکترومغناطیسی که توسط سازمان زمین شناسی برای پایش زمین لرزه ها در البرز مرکزی طراحی شده است همزمان آنورمالی هایی را نشان می داد. تنها در این مورد بود که توانستیم ارتباطی بین چند رویداد همزمان مشاهده کنیم. اما بدون در اختیار داشتن شبکه پیش نشانگرهای مناسب امکان یافتن روندی مشخص که بتواند به فعال شدن آتشفشان منجر شود وجود ندارد و نمی توانیم تنها به افزایش بخار خروجی (که البته نشانه مهمی است) استناد کنیم.

یک سوال دیگر ... احیانا اگر این آتشفشان فعال شود، تا چه شعاعی را تحت تاثیرقرار خواهد داد و مردم را تهدید خواهد کرد؟

با اطلاعات موجود نمی توان به صورت دقیق مشخص کرد، چون همانطور که گفتم بستگی به این دارد که الگوی فعالیت احتمالی آتشفشان و فوران چگونه باشد، اینکه گدازه ها جاری شوند یا به صورت انفجاری و پرتاب بمب های آتشفشانی یا ترکیبی از هر دو رخ دهد.  ولی براساس پژوهشی که آقای دکتر مرتضوی از دانشگاه هرمزگان و همکارانشان بر روی آتشفشان دماوند انجام داده اند معتقدند که فوران آینده می تواند انفجاری باشد. همچنین با توجه به بمب های آتشفشانی که در حدود ۱۸ کیلومتر از دهانه کوه دور شده اند و نیز اندازه این بمب ها، برآورد کرده اند که قدرت انفجاری آتشفشان دماوند می تواند به مراتب بیشتر و بزرگتر از فوران مخرب آتشفشان سنت هلن آمریکا در سال ۱۹۸۰ میلادی باشد به این معنا که مواد آذرآواری و بمب های این آتشفشان می توانند به نقاط بسیار دور پرتاب شوند. آنچه که مسلم است گدازه ها و بمب ها و مواد آذر آواری فوران آینده دماوند گرچه ممکن است به تهران نرسند، اما شهرهای پیرامون قله و روستاهای واقع بر روی دامنه آن را تهدید می کنند. افزون برگدازه ها و بمب های آتشفشانی و مواد آذرآواری، خطرهای دیگری هم مناطق پیرامون قله و دره های آن را تهدید می کنند.

چه خطراتی؟

مثلا گازهای سمی و سوزان و سیلاب های آتشفشانی (یا لاهار). خاکسترهای آتشفشانی می توانند صدها کیلومتر دورتر را هم مفروش کنند، به ویژه با توجه به جهت وزش باد که در این ناحیه اغلب از غرب به شرق  می وزد، شهرهایی مانند سمنان، ساری و گرگان در معرض تهدید خاکستر آتشفشانی قرار خواهند گرفت. این تاثیر به حدی خواهد بود که وزن خاکستر در برخی از شهرهای استان مازندران می تواند به حدود بیش از ۱۰ کیلوگرم در هر متر مربع برسد.

ممکن است خاکستر به تهران هم برسد ؟!

بله، ولی با توجه به جهت وزش باد و اینکه تهران در غرب کوه دماوند جای گرفته، ضخامت خاکستر آتشفشانی در تهران به نسبت مناطق یاد شده به مراتب کمتر خواهد بود اما باز هم می تواند مشکلات زیادی را ایجاد کند مانند نابودی محصولات کشاورزی، اختلال در حمل و نقل، مشکلات تنفسی و ...

پس برآورد دقیقی از عمق فاجعه ای که اتفاق خواهد افتاد ندارید؟

به صورت دقیق خیر، اما نکته مهم تنها برآورد خسارت ها یا نوع و اندازه آنها نیست، اینها همیشه کم و بیش قابل برآوردند، مهم اینست که این امکان را فراهم آورده باشیم که پیش از فعال شدن احتمالی دماوند (یا دیگر آتشفشان های مشابه آن در کشور)، با فاصله زمانی قابل قبول، از چنین رخدادی آگاه شده و طبق برنامه های از پیش آماده شده واکنش نشان دهیم. این کار گرچه سخت است اما دست یافتنی است و این امکانی بسیاری ارزشمند است. دانش و اشتیاق فنی کشور در این زمینه خوب است اما امکانات نداریم. دانش زمین شناسی در کنار تجهیزات و اطلاعات مناسب می تواند در این زمینه کمک بسیار زیادی باشد مشروط بر آنکه پیش از رویداد دست به کار شده و بتوان پدیده را از نظر کمی و کیفی برآورد کرد وگرنه در زمان رویداد کار زیادی از دست کسی ساخته نیست و بسیار دیر است.

 با این حساب، ممکن است هر لحظه آتشفشان دماوند فعال شود و.....!

بله؛ این احتمال وجود دارد. در دوره های تاریخی یا دست کم در سده های گذشته فعالیتی از دماوند گزارش نشده، چیزی که ما الان در اختیار داریم تغییراتی است که می بایست به آنها توجه کرد. این تغییرات در کنار نشانه های دیگر ممکن است نشانه حرکت ماگما به سوی بالا باشد که احتمال دارد به فعال شدن آتشفشان بیانجامد و یا تغییرات محدودی باشد که پس از مدتی به حال عادی بازگشته و به رویدادی منجر نگردد. اما در هر حال نمی توان چنین نشانه هایی را نادیده گرفت زیرا احتمال رویداد هر چند هم که دست پائین در نظر گرفته شود پیامدهای آن به اندازه ای هستند که نیازمند توجه ویژه ای باشند. اما به دلیل متوقف شدن مطالعات و همچنین اجرایی نشدن طرح پایش دائمی آتشفشان دماوند، عملا اطلاعات ما در این زمینه ناقص است و نمی توانیم زمان وقوع آن را پیش بینی کنیم.

عجیب است که با وجود این همه خطر بالقوه چرا هیچ کس کوچکترین اهمیتی به این بمب سوزان و خفته کشورمان نمی دهد!

متاسفانه ما فقط خطرهایی که جلوی چشممان باشد را می بینیم و در مورد مخاطرات زمین شناسی آینده نگری چندانی نداریم و زمانی متوجه موضوع می شویم که دیگر خیلی دیر است. در مورد آتشفشان دماوند می توان به جرات ادعا کرد که در صورت فعال شدن آن فاجعه ای رخ خواهد داد، به همان نسبت هم برای آمادگی در برابر این پدیده و پیشگیری از چنین فاجعه ای، باید همه سازمان ها و ارگان های مرتبط به مساله توجه کنند و فکر چاره باشند و در این زمینه با هم همکاری کنند چون بررسی آن کار یک سازمان و نهاد نیست. دماوند از نمادهای اصلی ایران و متعلق به همه ایران است و طرح پایش دماوند نیز یک طرح ملی است. شاید مسئولان هنوز تصور درستی از ابعاد گسترده فوران آتشفشان ندارند و نمی دانند چه دیوی کنارشان آرمیده است وگرنه حتما شب ها خواب راحت به چشمانشان نمی آمد تا فکری برای آن بکنند!