به گزارش خبرگزاری موج، نامش در فهرست جهانی یونسکو، به عنوان بلندترین بنای تمام آجری جهان ثبت شده است و حالا باید همه جهان آن را به عنوان میراثی نه فقط ایرانی که میراث تمدن بشری بشناسند. بنایی چنان رفیع با عمری به قدمت هزار سال و چنان صبور که هزاره‌ای را ایستاده به تماشای گلستان.

اما این برج مورد بی‌مهری فراوان است. بی‌مهری که گاهی حتی مجله‌های گردشگری هم نامی از آن در میان برج‌های معروف جهان که اگر به عمر باشد باید فرزندی گنبد قابوس را برایشان تصور کرد، نمی‌آورند. بی‌مهری چنان که با وجود گذشت بیش از ۳ سال از کلنگ‌زنی طرح ساماندهی محوطه این بنای جهانی، هنوز آجری برایش روی آجر گذاشته نشده و کلوخی از کنار کلوخ دیگر تکان نخورده است.  با این همه او هنوز بنای جهانی گنبد قابوس است. صبور و ایستاده به تماشا...

وجه تسمیه نامگذاری برج

برج گنبدقابوس یکی از بی‌‌نظیرترین یادمان‌های معماری ایران در دوره‌ اسلامی به شیوه رازی است. این اثر که در شمال شهر "گنبدکاووس" و در ۳ کیلومتری بازمانده شهر قدیم "جرجان" مرکز حکومت "آل زیار" قرار دارد، از نظر هنر معماری و تاریخی، یادگاری ارزنده از دوران آبادی و شوکت سرزمین "جرجان" و شکوه و جلال دودمان "آل زیار" است.

این بنای باشکوه که تماماً از آجر پخته شده و ملات ساروج بر تپه‌ای دست ساز بنا شده است، بنا به دستور "شمس المعالی قابوس بن وشمگیر" در سال ۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی ساخته شد. "شمس‌المعالی" مردی فاضل، هنرپرور، خطاط و نویسنده‌‌ای زبردست و متفکر بود که به زبان فارسی و عربی مطلب می‌نگاشت و دربار وی محل تجمع علما و دانشمندان بود. به طوری که "ابوریحان بیرونی" کتاب معروف خود "آثار‌الباقیه" را به سال ۳۹۰ هجری قمری به نام او تألیف کرد.

هدف از ساخت برج قابوس

نظرات و روایت‌های گوناگونی درباره ساخت این بنای پرابهت مطرح شده اما نمی‌توان هیچ‌کدام را به صورت قطعی مورد تأکید قرار داد.

برخی معتقدند که ممکن است این بنا آرامگاه قابوس بن وشمگیر بوده باشد که البته این موضوع بیشتر در تاریخ شفاهی بدان اشاره می‌شود. با این حال هنوز دلایل مستندی از این که آیا الزاماً تابوت قابوس در داخل برج بوده یا نه، موجود نیست. در برخی از کتاب‌ها نیز گفته شده تابوت معلقی که متعلق به قابوس ابن وشمگیر، از زیر گنبدی این بنا آویزان بوده که در دوره‌های بعدی چون از نظر شرعی مشکل داشت، پایین آورده و در خاک دفن شده است، اما هیچ کدام از این موارد به صورت قطعی ثابت نشده است. از طرفی این افراد معتقدند مشخصه‌های زیر گنبد نشان می‌دهد که برای آویز شدن چیزی ساخته شده و یا اینکه در گذشته چیزی بدان آویز بوده و نورگیرهای زیر گنبدی هم موید این موضوع بوده، اما همه این‌ها در حد قصه است.

یکی دیگر از دلایلی که ممکن است هدف از احداث این بنا بوده باشد، با توجه به ارتفاع برج که حدود ۷۲ متر است، ساخت نمادی برای شهر جرجان و راهنمای مسافران در دشت گرگان باشد.

برج گنبدقابوس پانزدهمین اثر جهانی میراث تاریخی ایران

برج گنبدقابوس با تمام شکوه و عظمت و ابهت خویش در سال ۱۳۱۰ هجری خورشیدی و همزمان با بافت تاریخی شهر گرگان ثبت ملی شد. این برج، شاهد هزار سال از تاریخ و فرهنگ مردم این دیار است که یکی از قدیمی‌ترین برج‌های دنیا به شمار می‌رود.

بهمن ماه سال ۱۳۹۰ پرونده برج قابوس برای ثبت به عنوان میراثی جهانی به یونسکو ارسال شد و در سی و ششمین اجلاس این سازمان که در اردیبهشت سال ۹۱ برگزار شد، به عنوان پانزدهمین میراث جهانی تمدن ایرانی به ثبت رسید.

این برج در طول هزار سال گذشته همواره در معرض آفتاب خشک صحرا، باد و باران و حوادث طبیعی مانند زلزله قرار داشت. برج قابوس در دوره‌های مختلفی نیاز به مرمت داشت اما هیچ‌گاه مرمت نشد زیرا نیاز به هزینه‌های بالایی داشت. تا اینکه در سال ۹۴ بخشی از گنبد مخروطی شکل این بنا فقط  "پاکسازی" شد. در اردیبهشت ماه همین سال قرار بود طرحی به نام "محوطه‌سازی برج گنبد" در آن افتتاح شود. هر چند به دلایل همکاری نکردن برخی مسئولان شهری طرحی که با حضور معاون سازمان میراث فرهنگی کشور کلنگ‌زنی شده بود هیچ‌گاه اجرایی نشد. براساس این طرح قرار بود آمفی تئاتر، محل‌های اقامتی و بازارچه صنایع دستی در محوطه باغ ملی ایجاد شود که این اتفاق رخ نداد. در حال حاضر هم  طرح پلان مدیریتی برج گنبدقابوس مصوب شده که بناست اقدامات و کارهایی برای حفظ و مرمت این بنای جهانی انجام شود. به تازگی نیز مدیریت برج جهانی قابوس داربست‌هایی را خریداری کرده که به نظر می‌رسد در ادامه شاهد مرمت بخش‌هایی از این برج جهانی باشیم.

ویژگی‌های بنای برج قابوس

گنبدقابوس شامل دو بخش پی یا پای ‌بست بنا و بدنه و گنبد مخروطی شکل است. پی‌‌سازی بنا از زمین سفت آغاز و تا بلندای ۱۵ متری با آجرو مصالح مانند خود بنا انجام شده‌ است. درون پای بست سردابی وجود داشته که پاکار تاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش‌ های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند آثاری از کف آن بر جای نمانده‌ است.

بدنه گرد بیرونی گنبدکاووس دارای ۱۵ تَرَک (دندانه نود درجه) است (همانند ستاره ده پر) این ترک‌‌ها که در سمت‌‌های آن و به فاصله‌‌های برابر از یکدیگر قرار دارند، از پای ‌بست بنا آغاز و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌‌یابد و میان این ترک‌ ها با کوهه ‌ای آجری پر شده‌ است.

بالای این ترک‌‌ها (به جز درب ورودی) به اندازه ۱٫۳۴ متر از یکدیگر فاصله دارند. قطر درونی گنبد به بلندای ۹ متر و ۷۰ سانتی ‌متر و قطر آن از کف ترک‌ها به بلندای ۱۴ متر و ۶۶ سانتی ‌متر و بلندای قطر آن از بالای ترک‌‌ها یا به گفته ‌ای قطر پای ‌بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتی ‌متر است. کلفتی میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در بلندای ۳۷ متری، گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می‌‌کند.

این گنبد با آجرهای ویژه دنباله‌‌دار کفشکی ساخته شده و دو پوسته ‌است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم ‌مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله‌‌دار.

بلندای این گنبد مخروطی ۱۸ متر است و در بدنه شرقی روزنه ‌ای جای داده شده که بلندای آن یک متر و ۹۰ سانتی متر است. پهنای روزنه در بالا ۷۳ و در میانه ۷۵ و در پایین ۸۰ سانتی متر است. در گوشه جنوبی آن یک ورودی است که ۵.۱ متر پهنا و ۵۵.۵ متر بلندا دارد. در درون تاق نیم گرد سر در آن، مقرنسی است که به دیده می‌‌رسد در گام‌‌های نخستین پیشرفت این گونه آراستگی سازه و گچ ‌بری است. شاید این مقرنس ساده اما زیبا از نخستین نمونه‌‌های مقرنس‌ سازی در بناهای اسلامی باشد که به مرور تکمیل شده ‌است.

ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانیا نیز در بازدید و پژوهشی که از این بنا داشته درباره این مقرنس‌ ها چنین نوشته ‌است: « بالای درب، درون نیم‌گرد ورودی گیلویی مقرنسی بوده که در گام‌ های نخستین پیشرفت است و این یکی از نمونه ‌های آراستن بنا است که از پایه‌ های یک معماری که پستر اهمیت پیدا کرده‌ است. دو سو نگاشته کوفی، کمربندوار، بدنه را آرایش کرده ‌است که یک سوی آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی است. گونه نوشته کوفی نگاشته‌‌ها ساده و آجری است و الفبای آن آرایش ندارند. برجسته و خواناست و دورادور آن‌ها قاب مستطیلی شکلی است از آجر».

لزوم معرفی این اثر جهانی

با اینکه برج گنبدقابوس از نظر قدمت و نوع معماری آن، اثری کاملا منحصر به فرد بوده و به عنوان میراث تمدن بشری جهان به ثبت رسیده اما همواره مورد بی‌مهری قرار گرفته است تا جاییکه گاهی حتی مجله‌های گردشگری هم نامی از آن در میان برج‌های معروف جهان که اگر به عمر باشد باید فرزندی گنبد قابوس را برایشان تصور کرد، نمی‌آورند. برج هایی مانند پیزا و ایفل که از شهرت جهانی برخوردارند، هیچ کدام قدمت و ویژگی‌های خاص این برج را ندارند. گنبدقابوس رفیع‌ترین بنای تمام آجری جهان با ارتفاع ۷۲ متر است که بسیاری از آثار مشابه آن، حتی نیمی از قدمتش را هم ندارند. با این‌حال شهرت جهانی این برج‌ها با هم قابل مقایسه نیست.