، کمال حیدری در نشست مکتب اصفهان با بیان اهمیت شناخت مکاتب فلسفی اصفهان گفت: بدون پرسش‌، حیات فکری از بین می‌رود، هرقدر جلوی پرسش را بگیریم، به همان مقدار، فلسفه و تفکر از بین خواهد رفت.

علی کرباسی‌زاده‌ ۰اصفهانی، عضو هیات علمی فلسفه دانشگاه اصفهان نیز اظهار کرد: منظور از واژه اصفهان در این بحث، صرفا به معنای شهر نیست، بلکه همان مکتب فکری است که در شهری به‌نام اصفهان با مختصات مشخص و کاملا مرتبط با آب و هوا، جغرافیا و شرایط اجتماعی این شهر وجود دارد؛ وقتی نام و لقب دانشمندان متعلق به مکتب اصفهان را از روی سنگ‌های تخت فولاد یا دانشنامه تخت فولاد که نام حدود ۲ هزار نفر از این افراد را در خود دارد، بررسی می‌کنیم، متوجه این می‌شویم که برخی از آن‌ها از نظر زبان، نژاد و‌ حتی رنگ‌ پوست، تفاوت دارند، اما در اصفهان گرد هم جمع‌ می‌شوند و توسط حکومت صفویه و بسیاری از عوامل شناخته و ناشناخته دیگر، فرصتی به وجود می‌آید که شاهد یک نوع تجدید حیات‌ معنوی شیعی باشیم.

وی افزود: در حکومت صفویه، فقط وحدت و ثبات سیاسی و ارضی ایجاد نشد، بلکه یک تحول فرهنگی به وجود آمد که لایه‌های زیرین روحیه ایرانی، پذیرا و دارای آن بود؛ هرچند قبل از این دوران، مکتب شیراز وجود داشت که این نهال با علما و دانشمندان برجسته زیادی به  صفویه رسید و به یک ریشه قوی برای نهال تبدیل شد؛ در واقع می‌توان گفت این تحولات در دوره صفویه به اوج خود رسید.

کرباسی‌زاده خاطرنشان کرد: در دوره‌ای که اصفهان  مرکزیت داشت، نباید اینطور برداشت کرد که در سایر نقاط  خبری نبوده است؛ با این حال، طبیعی است که افراد مختلف به خاطر موقعیت و شرایط این شهر به آن مهاجرت می‌کردند. به‌عنوان مثال، طلاب زیادی از شهرهای خود مهاجرت می‌کنند و اصولا هرکس به مقامی دست پیدا می‌کند، بنا بر توصیه استاد (مگر در موارد استثنا) به شهر خود بازمی‌گردد؛ تنکابن در آن زمان، شهری بسیار مهم و تاریخی و پر از عالمان برجسته بوده که اکثر آن‌ها تحصیلکرده اصفهان هستند و حتی برخی خانواده‌های بازمانده از آن‌ها در محلاتی مثل جویباره ساکن هستند.

عضو هیات علمی فلسفه دانشگاه اصفهان با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های مهم مکتب اصفهان، رویکرد جامع آن است، افزود: مقایسه آمار‌ کتب تشیع بعد از دوره ائمه و غیبت کبری با زمانی که شیخ کلینی، اصول کافی را نوشت تا زمان شیخ صدوق، تفاوت چشمگیری دارد. شخصیتی مانند شیخ صدوق آثار زیادی دارد که بعضی از آن‌ها از بین رفته‌اند. مثلا مدینه‌‌العلم، نام کتابی است که بخش‌هایی از آن در نقل‌های کتب‌ علما آمده است، هرچند مجلسی و پادشاه وقت تلاش زیادی می‌کنند که این کتاب را پیدا کنند، اما موفق نشدند.

وی با بیان اینکه در دوره صفویه، رویکرد تشیع به سمت تکامل و دگرگونی می‌رود تا حدی که دیدگاه‌ ‌علما با یکدیگر تفاوت‌‌هایی پیدا می‌کند، گفت: در دوران صفویه، یک رویکرد فقاهتی‌ براساس فراخوان شاه طهماسب انجام می‌شود و فقها از نقاط مختلف به اصفهان سفر می‌کنند، در این راستا طلاب زیادی تربیت می‌شوند.

کرباسی‌زاده تصریح کرد: وقتی به.تدریج این رویکرد جامع، جا می‌افتد و به یک دیدگاه تثبیت شده در صفویه تبدیل می‌شود، طبیعی است که مشکلاتی هم به همراه خود داشته باشد؛  حرف‌های ضد و نقیض بسیاری در این زمان وجود دارد که نام آن را تعارضات شش‌گانه گذاشتم؛ هرچند در دل هر کدام از آن‌ها، تعارضات ریزتری هم وجود دارد. مثلا قبل از صفویه، بین ابن‌سینا به‌عنوان یک فیلسوف و ابوسعید ابوالخیر‌ به‌عنوان یک عارف، اختلافاتی وجود داشت، طوری که وقتی درباره دیدارشان پرسیدند، ابن‌سینا گفت:《آنچه شیخ می‌بیند، ما می‌دانیم》و ابوسعید ابو‌الخیر، برعکس آن را گفت.

عضو هیات علمی فلسفه دانشگاه اصفهان اذعان کرد: در واقع تفاوت در شهود و استدلال، برهان و عرفان است و قبل از دوره اصفهان، این تعارضات در تاریخ ما وجود داشته است. مثلا بین شیخ مفید به‌عنوان رئیس متکلمان شیعه و شاگرد او سیدمرتضی علم‌الهدی و بین سیدمرتضی علم‌الهدی با شاگرد خود شیخ طوسی، اختلاف نظراتی وجود دارد. مثال دیگر اینکه ابن ادریس حلی به دخالت عقل در احکام اهمیت می‌داد در حالی که برخی از فقها، بیشتر به اخبار اهمیت می‌دادند تا عقل‌.

کرباسی‌زاده با اشاره به اینکه پیامبر اکرم(ص) از هیچ فرصتی برای پاسخگویی به مردم دریغ نمی‌‌ورزید، ادامه داد: بعد از فوت پیامبر(ص) و آشنایی مسلمانان با فرهنگ‌های دیگر، پرسش‌هایی از سمت‌ دیگر فرهنگ‌ها مطرح شد که به دانش کلام تبدیل شد؛ در واقع این دانش، دفاع عقلانی از باورهای‌ خود است که گاهی تعارضاتی را ایجاد می‌کند.

عضو هیات علمی فلسفه دانشگاه اصفهان تشریح کرد: در دوره اصفهان، تعارض فقیه با فقیه شامل مکتب فقهی اردبیلی از مرحوم مقدس اردبیلی (متوفی نیمه دوم سده دهم هجری در نجف)، محقق‌ ثانی که به دعوت شاه طهماسب به ایران آمد، ملاامین استرآبادی (از اخباریون) بود؛ همچنین تعارض فیلسوف با عارف، جدال بین فیلسوف با فیلسوف و عارف با صوفی نیز در این دوران وجود دارد.

وی افزود: مکتب فقهی محقق ثانی قائل به این است که باید استدلال‌های فقهی برای هر ادعای فقهی، به صورت عمیق، ارائه و گسترده شود؛ مکتب فقهی محدث اردبیلی، یک مکتب فقهی آزاد و بدون توجه به پیشینه فقه است و معتقد است که باید آرا و نظر فقیه ‌را در نظر گرفت، در واقع به‌ تفکر عقلانی معتقد است.

کرباسی‌زاده بیان‌ کرد: ملاامین استرآبادی، تحصیلکرده شیراز است و به اصفهان می‌آید تا با میرفندرسکی بحث کند، اما در این مباحثه شکست می‌خورد؛ در نهایت به مکه می‌رود و همانجا هم از دنیا می‌رود. با تمام این‌ها گاهی برخی نقدها‌ ناقص است، زیرا ملاامین‌ به آن جواب داده است.

عضو هیات علمی فلسفه دانشگاه اصفهان با بیان تعارضات فلسفی، حکمت یمانی، ایمانی، تطبیقی،‌ متعالیه و چند حکمت دیگر به‌عنوان تعارضات فلسفه با فلسفه و حکیم با حکیم گفت: ملا‌صدرا و میرداماد دارای تعارضاتی هستند و میرداماد قائل به اصالت‌ ماهیت است؛ ملارجب علی تبریزی، حکیم معروفی که به احتمال زیاد در اصفهان دفن است، حکمتی به‌نام الهیات‌ سلبی‌ درست می‌کند و قائل به این است که خداوند را از راه صفات‌ نمی‌شود شناخت، زیرا خداوند لایتناهی است، پس صفات او نیز نامتناهی است و ما که علم منتهایی‌ داریم نمی‌توانیم صفاتش را درک کنیم؛ مثلا ما می‌دانیم خدا عاجز نیست، اما نمی‌دانیم قدرت او چیست.

وی تصریح کرد: به طور کلی اگر این تعارضات ادامه پیدا می‌کرد، تولیدی‌های بهتر و بیشتری دریافت می‌کردیم؛ بدون پرسش‌، حیات فکری از بین می‌رود، هرقدر جلوی پرسش را بگیریم، به همان مقدار، فلسفه و تفکر ما از بین خواهد رفت؛ در واقع به‌دلیل شرایط مناسب در دوران صفویه، تولید فکر به وفور دیده‌ می‌شود.

کرباسی‌زاده با اشاره به کتاب کشکول‌ شیخ بهایی و انتقاد شیخ بهایی از عارفان ظاهری، خاطر نشان می‌کند: شیخ بهایی با صوفیان و عرفا‌ معاشرت‌ می‌کند، اما‌ در حال خودش به شدت از جهلیه‌ صوفیه انتقاد‌ می‌کند؛ از این جهت، علمای مکتب اصفهان به عرفانی‌ اجازه ورود دادند‌ که پشتیبانی عقلی داشته باشد.

ملوک‌ عابدی، کارشناس مرکز اصفهان شناسی با دعوت از تمامی شهروندان علاقه‌مند به مکتب اصفهان گفت: اکثر برنامه‌‌ها در مرکز تخصصی اصفهان‌شناسی، مرتبط با اصفهان است که دارای ابعاد مختلفی مانند تاریخ، مشاهیر و علما، آثار تاریخی و موارد دیگر است و سه جلسه آن با حضور دکتر کرباسی‌زاده درباره مکتب فلسفی اصفهان برگزار می‌شود که امروز، دومین جلسه از آن بود.