به گزارش خبرنگار خبرگزاری موج، در پی انتشار پیام رهبر معظم انقلاب در تدوین الگوی پایه‌ی اسلامی ایرانی پیشرفت در هفته اخیر که بر تقویت اقتصاد مبتنی بر دانش بینان و علمی تاکید شده،  این گزارش به ظرفیت های خارجی و داخلی این حوزه با تمرکز بر ساخت تجهیزات نانو پزشکی پرداخته است.

در واقع بازار جهانی فناوری‌نانو در حوزه ادوات پزشکی با رشد سریع همراه شده که ۴ سال پیش ارزش آن حدود ۵ میلیارد دلار بوده که با نرخ رشد ترکیبی ناخالص سالیانه ۱۱ تا ۱۲ درصد رشد داشته و امروزه به بیش از ۸ میلیارد دلار رسیده است، اما چگونه این روند اتفاق افتاد؟ در واقع فناوری نانو دیگری در تئوری نمانده و پا به لایه های مختلف زندگی بشر گذاشته که ورود عملی آن به زندگی ما انسان ها با کاهش تحمل درد و کمی طول عمر بیشتر بوده است، شاید این جمله برای شما  سوال های زیادی به وجود آورد، اما با آگاهی از ابعاد بیشتر قابلیت های نانو در صنعت تجهیزات پزشکی پی خواهید برد که چطور یک تراشه در بدن انسان کاشته می شود و همچون یک پزشک به واکنش های بدن، عکس العمل مناسب نشان می دهد.

کاهش درد جراحی ها یا نواقص بدنی همیشه ناشی از مسکن های دارویی یا بیهوشی نیست، بلکه امروزه فناوری های نوین در حال حرکت در مسیری هستند که تجهیزات پزشکی کوچکتر و کوچکتر می شوند و تراشه ها و میکرو تراشه ها به اندازه یک آزمایشگاه در بدن انسان واکنش ایجاد می کنند. برای نمونه برای جایگزین کردن مفصل زانو و فنرهایی که شریان ها را باز نگاه می دارد، یا دستگاه های تنظیم ضربان قلب و سمعک برای کم شنوایی تراشه ها در علم پزشکی بسیار معمول هستند. در تمام این موارد پیوندها باید طوری کارگذاری شوند، که با بافت های بدن سازگاری و تعامل نزدیکی داشته باشند. در چند ساله اخیر مشخص شده که خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مواد، هر دو در قابلیت چسبیدن سلول ها و بیومولکول ها موثرند. به همین دلیل کیفیت مواد در کاربرد آن نقش بسزایی دارد. از این رو فناوری نانو جایگاه ویژه ای در ساخت این تجهیزات بدست آورده است. کاربرد دیگر نانو در تجهیزاتی است که برای پیوند تیتانیوم استخوان، با پوششی از دی اکسیدتیتانیوم نانوساختار بکار می رود و اتصال به استخوان را بهبود می بخشد. همچنین این فناوری نانو توانسته چندین محصول جدید برای افزایش توانایی شناسایی ژن‌های نامشخص برای تجهیزات گرانی مانند لیزر به بازار عرضه کند. بنابراین تجهیزات مبتنی بر فناوری تنها برای کاهش هزینه تولید یا ساخت ابزارهای جدید نیست، بلکه درد کمتر و بازگشت به زندگی عادی پس از نواقص بدنی را برای بیماران فراهم کرده است.

ابزار هوشمند پزشکی

در واقع، نانو ابزارهای پزشکی قادرند وظایف بسیار پیچیده ای را در داخل بافت های زیستی انجام دهند که از عهده ابزارهای معمول که در مقیاس های بزرگتر ساخته شده اند برنمی آید. برای نمونه تجهیزات پزشکی کوچکتر از ۵۰ نانومتر به راحتی وارد سلول ها می شوند و ابزارهای کوچکتر از ۲۰نانومتر از جداره رگ های خونی نیز عبور کنند. بنابراین نانوادوات به راحتی با مولکول های مستقر بر روی سطح یا داخل سلول ها تعامل برقرار می کنند، به طوری که تغییری در رفتار مولکول ها ایجاد نمی شود، حتی نانو ابزارها ،امکان شناسایی و تصویر برداری از تومورهای سرطانی بسیار کوچک در بدون انسان را فراهم کرده اند.

ابزار هوشمند نانو، جراحان را قادر می‌سازند که با دقت و ایمنی بالاتر عمل کنند و پارامترهای فیزیولوژیکی و بیومکانیکی را با صحت و دقت بیشتری کنترل کند، کارهایی که قبلاً امکان پذیر نبوده است، برای نمونه وسایل جراحی مانند چاقو، انبر، گیره و مته مجهز به نانو حسگرهای می‌توانند اطلاعات لازم از بدن بیمار را برای جراح فراهم کنند و جراحان به طور مداوم درباره تغییرات در بافتی که باید برش زده شود و ویژگی های خاص آن ( جرم مخصوص، دما، فشار و پیام‌های الکتریکی) اطلاعاتی دریافت می‌کنند و کیفیت ادامه عمل جراحی حفظ شود.

 بازار جهانی فناوری‌نانو در حوزه ادوات پزشکی، ۴ سال پیش حدود ۵ میلیارد دلار بوده و ارزش آن با نرخ رشد ترکیبی ناخالص سالیانه ۱۱ تا ۱۲ درصد در دوره زمانی اخیر به ۸ میلیارد دلار افزایش یافته است.  به طوری که سال گذشته در آمریکای شمالی تجهیزات پزشکی نانو بیشترین سهم بازار را در اختیار داشته و کشورهای اروپایی، حوزه اقیانوس آرام و ... در رتبه‌های بعدی قرار داشتند. زیرا این کشورها با افزایش جمعیت سالمندان، و هزینه‌های تحقیق و توسعه فناوری‌نانو، رشد سریعتری داشته اند، عواملی که نیاز به این تجهیزات را در صدر قرار داده و به تبع آن بازارها توسعه یافته اند. همچنین بهبود زیرساخت‌های سلامت در کشورهایی نظیر چین، تایوان و هند از اصلی عوامل توسعه هرچه بیشتر بازار تجهیزات پزشکی نانو در آسیا بوده، چراکه افزایش جمعیت سالخورده گان و افزایش حمایت جهانی دولت‌ها، رشد بازار تجهیزات پزشکی مبتنی بر فناوری‌نانو را فراهم کرده، با وجود این  فرایند، در برخی مناطق به دلیل هزینه‌های بالا و زمان‌بر بودنفرایندها ، رشد این بازار کند تر  است.

روند تولید تجهیزات نانویی در ایران

ایران نیز همچون سایر کشورها به دنبال توسعه تولید ابزارهای نانو برای ورود به عرصه جدید علوم پزشکی بوده است. البته این مسئله تنها در بخش علمی محدود نشده و بازارهای اقتصادی دنیا را نیز درنوریده است. در واقع کمیته نانو در سال ۱۳۸۸ در ایران فعالیت خود را با ساختار جدید و با هدف تدوین دستورالعمل‌های لازم و بررسی محصولات سلامت‌محور مبتنی بر فناوری نانو (اعم از تولید داخل و واردات) فعالیت خود را آغاز کرد. در ادامه برنامه این کمیته مجوز تولیدات مربوط به حوزه‌های فرآورده‌‌ها و ملزومات دارویی، تجهیزات پزشکی، آرایشی-بهداشتی، خوراکی-آشامیدنی، مکمل‌های رژیمی-غذایی که مبتنی بر فناوری نانو تحت نظر این کمیته صادر می شد، اما از انجایی که در بخش تولید ایران پرقدرت آغاز نکرد. این کمیته نخست عهده‌دار فعالیت‌های آموزشی بوده که دو گروه مخاطب داشت؛ مخاطب گروه اول، کار‌شناسان، کار‌شناسان ارشد و حتی مدیران کل اداره‌های مرتبط سازمان غذا و دارو و مخاطبان گروه دوم، مسئولان فنی، مدیران عامل و کار‌شناسان شرکت‌های ذیربط بود، البته این مسئله کمک می کرد تا کم کم شرکت های دانش بنیان ایرانی با مقوله تجهیزات نانو پزشکی آشنا شده و به سمت تولید آن ها بروند.

برای تسریع روند ، این کمیته تحت عنوان «چک لیست ارزیابی محصول و مواد اولیه» برای هریک از محصولات، ارزیابی هایی توسط کارگروه‌ها  شده و به تایید کمیته اصلی رسانده و روند اینگونه بود که پس از ویرایش، پرونده محصولات ارجاعی، داوری و جمع‌بندی شده تا نقطه نظرات و نواقص به شرکت اعلام ‌شود. برای بررسی برخی از محصولات نیز کارگزاران از سوی موسسه خدمات فناوری تا بازار به کمیته معرفی می‌شوند که نسبت به موضوع تسلط کامل داشته و مسئولیت اخذ مجوز را عهده‌دار شوند. البته با توجه به پرونده و خبرگی کار‌شناسان، آزمایش‌هایی در سه حوزه کلی خواص، اثربخشی و ایمنی باید انجام شود که جهت تسریع کار، کمیته نانو در خصوص محل انجام آزمایش‌ها شرکت‌ها را راهنمایی می‌کند. با این حال بزرگ‌ترین مشکل، حضور فزاینده محصولات داخلی و خارجی در سطح بازار و نیز دسترسی آزاد مصرف‌کننده به این محصولات است که البته بیشتر آن‌ها فاقد مجوز لازم هستند. در شرایطی که نسبت به اثربخشی و ایمنی محصولات هیچ‌گونه اطلاعات قابل اعتمادی وجود ندارد، محصولات، غیرمجاز و بی ارزش اعلام می‌شوند. تشویق تولیدکنندگان برای ورود به عرصه فناوری نانو بسیار ارزشمند و مشکل‌گشا است، اما درشرایطی شرکت های ایرانی موفق می شوند که پا به پای توسعه محصولات مبتنی بر فناوری نانو، استانداردهای لازم برای ارزیابی ایمنی نانومواد نیز تعریف شود. حال چنانچه شرکت یا هر سازمانی ادعایی مبنی بر نانویی بودن محصول یا ماده اولیه تولید داخل و وارداتی داشته باشد، محصول از سه جنبه؛ تاییدیه نانومقیاس؛ خواص فیزیکوشیمیایی و اثربخشی و ایمنی در دستور کار بررسی‌ کمیته قرار می‌گیرد.

توانایی ایران در نانو سلامت

به گفته محمد سرکار دبیر ستاد توسعه فناوری نانو معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری،« کشورهای کره‌جنوبی و ژاپن در نانو الکترونیک پیشرفت خوبی داشته‌اند، در مقابل، ایران در نانو دارو (حوزه سلامت) به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای ورود کرده، تاجایی که حتی در نمایشگاه‌های معتبر نانوفناوری در کره، چین، روسیه و... شرکت های ایرانی خود را با کشورهای معتبر جهان مقایسه می‌کنند و می بینند که محصولات نانویی آمریکایی، ژاپنی و... هم‌زمان و هم‌سطح ما بوده و ایران دوشادوش این کشورها در حال حرکت است.» اما متاسفانه در بخش نانو متناسب با ظرفیت‌ها و توانمندی‌های کشور سرمایه‌گذاری نمی‌شود، این در حالی است که نانو ازجمله فناوری‌های جدید با ارزش‌افزوده بالا است. این مسئله حکایت از آن دارد که بسیاری از صنایع کشور به دلیل سنتی بودن امکان تطبیق خود با فناوری نانو را ندارند و تنها در بخش دارو به دلیل آنکه از فناوری بالاتری در کشور برخورداریم این فناوری در صنعت به‌صورت اصولی و منطقی وارد شده است. با این حالب به طور کلی برنامه ایران در بخش نانو، برای سال ۹۸ ایجاد بازاری به ارزش ۳۰ هزار میلیارد ریال خواهد بود تا سهم صادرات محصولات نانو افزایش یابد.