به گزارش خبرگزاری موج به نقل از روابط عمومی بانک ملی ایران ، سالها از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا که از آن به عنوان پایه و اساس بانکداری اسلامی یاد می شود گذشته است، اما هنوز هم منتقدان معتقدند بانکداری اسلامی در کشور ما به شکل کامل پیاده سازی نشده است. مشکل از کجاست؟

همان زمان که این قانون تصویب و توسط شورای نگهبان تایید شد، قرار بود ۵ سال به صورت آزمایشی اجرا شود و سپس با شناخت نقاط قوت و ضعف، اصلاح شود، اما متاسفانه این اتفاق رخ نداد و قانون عملیات بانکی بدون ربا هنوز هم به همان شکل نخست در جریان است.

بنابراین درست است که اشکالاتی به آن قانون وارد است، اما موضوع این است که این اشکالات شناخته شده، ولی اصلاح نشده است.

کجای این قانون با آموزه های بانکداری اسلامی انطباق ندارد؟

عملیات بانکی را به طور کلی می توان به دو بخش جذب سپرده و پرداخت تسهیلات تقسیم کرد. در حوزه سپرده، بانک منابع مردمی را به وکالت می گیرد و طبق قانون، این منابع را در محل های مشخص به کارگیری می کند. در این میان، بانک حق الوکاله خود را برداشت و مابقی سود حاصل را میان سپرده گذاران توزیع می کند.

در حوزه تخصیص، بانک می تواند وجوه را در قالب دو نوع عقد مبادله ای و مشارکتی به کار بگیرد. در عقود مبادله ای مانند فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک یا جعاله، چون عقد «قطعی» و خرید و فروش به تقاضای مشتری است، می توان سود مشخصی را اعلام و دریافت کرد، بنابراین قانون در این بخش مشکلی ندارد و احتیاجی هم به اصلاح آن نیست. به عبارت دیگر، عقود مبادله ای کاملا بر شریعت اسلامی منطبق است، چون در این نوع معامله، سود می تواند یک نرخ مقطوع باشد.

مشکل اصلی در بخش عقود مشارکتی است، چرا که سود آن بعدا محقق می شود. واقعیت این است که بانک نمی تواند متناسب با تورم، از مردم سود دریافت کند و همین بخش ست که سیستم بانک را مختل می کند.

وقتی یک فعال بازار، کالایی را با پول دریافتی از بانک خریداری می کند و چند ماه بعد با نرخ جدید تعدیل شده با تورم آن را به فروش می رساند، قاعدتا باید سود متناسب با آن را نیز به بانک پرداخت کند. باید توجه داشت که پول بانک، پول مردم است و بانک باید به سپرده های مردمی، سودی پرداخت کند که تورم را جبران کند.

البته ما برای حل این مشکل، تغییراتی را پیشنهاد کرده بودیم که گویا در شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام در حال بررسی است. امیدواریم این موضوعات سریعتر به نتیجه برسد که هم مشکل بانک ها و هم مشکل عموم مردم برطرف شود.

یعنی معتقدید قانون عملیات بانکی بدون ربا باید اصلاح شود؟

اصلاح این قانون لازم است، اما من اعتقاد دارم مشکل ما در پیاده سازی بانکداری اسلامی، بیشتر در حوزه اجراست. امروز بانک تسهیلاتی را به منظور مشخصی به یک شخص پرداخت می کند، اما گیرنده تسهیلات، آن پول را در جای دیگری مصرف می کند. به نظر من، سود حاصل از چنین عملیاتی، نمی تواند شرعی باشد، اما بانک هم ابزار کافی برای کنترل این فرایند ندارد.

سپرده گذاران هم عموما از سپرده گذاری در بانک رضایت ندارند.

در شرایط تورمی بله، چون وقتی نرخ تورم 50 درصد است، نمی توان سپرده گذار را به سود 20 درصد راضی کرد. در نتیجه، کسی که توانایی داشته باشد، ترجیح می دهد به جای سپرده گذاری در بانک، پول خود را در بازار سفته بازی سرمایه گذاری کند. در این بخش ها هم که عملا نظارت بسیار ضعیف است و در نتیجه این فرایند به مشکلات اقتصادی دامن می زند.

بنابراین تاکید می کنم که بانکداری اسلامی فقط در حوزه نظارت بر بانک محدود نمی شود، بلکه نظارت بر مشتری بانک هم ضرورت دارد.

چه کسی می تواند بر فعالیت میلیون ها مشتری نظام بانکی، به طور کامل نظارت کند؟

بله، چنین ابزاری وجود ندارد. از این رو من معتقدم برای تحقق کامل بانکداری اسلامی، علاوه بر داشتن قانون بانکداری اسلامی که چارچوب فعالیت بانک ها را مشخص می کند، باید مشتری معتقد به شریعت اسلام در حوزه مالی و پولی را هم داشته باشیم.

شما بر موضوع تورم بسیار تاکید دارید. آیا در کشورهایی که تورم بسیار ناچیز است، نظام بانکی مطلوب وجود دارد؟

تولید کننده یا وارد کننده تسهیلاتی را از بانک دریافت می کند و با آن کالایی را تولید یا وارد می کند تا آن را با سود حدود 50 درصد متناسب با تورم به مردم بفروشد، در حالی که سود بازپرداخت منابع بانک تنها 20 درصد است. در چنین شرایطی، طبیعی است که بانک متضرر می شود.

تاکید می کنم که با چنین تورمی، اجرای بانکداری اسلامی مشکل است، چون بانک نمی تواند کاهش ارزش پول مشتری را جبران کند. اگر کشور ما تورم یک رقمی داشته باشد، بانکداری اسلامی به سادگی اجرایی می شود. در کشورهایی که تورم خیلی کم دارند و بانک ها فقط کارمزد عملیات خود را دریافت می کنند، بانکداری اسلامی به خوبی قابلیت اجرا دارد. به عبارت دیگر، پیش نیاز تحقق بانکداری اسلامی، کنترل تورم است.

آیا عملیات بانکی قرض الحسنه را می توان مصداق بانکداری اسلامی دانست؟

بله، اما باید متوجه باشیم که سپرده گذار قرض الحسنه، از ابتدا این را پذیرفته است که در حال معامله با خداست و به فکر سود نیست. به گفته قرآن کریم، کسی که وارد عملیات قرض الحسنه می شود، سودش را از خدا دریافت می کند. در واقع، نیت سپرده گذار دریافت سود مادی نیست، بلکه مشارکت در یک اقدام خداپسندانه است، ولی ما نمی توانیم هم مردم را مجبور کنیم که سپرده های خود را به صورت قرض الحسنه در اختیار بانک ها قرار دهند.

ضمن این که منابع قرض الحسنه هم در مسیر خاص خود مصرف می شود. به همین دلیل است که عموما برای مصارف قرض الحسنه مانند پرداخت تسهیلات ازدواج یا فرزندآوری، بانک ها همواره با کمبود منابع رو به رو هستند و دولت مجبور است از منابع عمومی به این حوزه تخصیص دهد. دولت هم در چنین شرایطی نباید بیش از حد ممکن، پرداخت تسهیلات را به بانک ها تکلیف کند.

یعنی آن ایده ای که زمانی مطرح بود که همه بانک ها باید به صورت قرض الحسنه اداره شوند، قابلیت اجرا ندارد؟

خیر، چون دریافت سود سپرده بانکی، یک روش تامین مالی برای بخش عمده ای از مردم است. یک فرد بازنشسته که پول کمی در اختیار دارد و آن را به صورت سپرده نزد بانک قرار داده است، از محل سود آن ارتزاق می کند، بنابراین نمی توان از او خواست که سپرده اش را فقط به شکل قرض الحسنه درآورد.