سپهر سیاسی ترکیه در سال های اخیر بار دیگر دچار بحران های عدیده ای شده است؛ تغییر رویه حزب حاکم، درگیری مجدد با کُردها، کودتای نافرجام ارتش و سرکوب های دولتی پس از آن عمده مسائل دامن گیر این کشور هستند. برخی ناظران معتقدند پس از یک دهه آرامش و اصلاح نسبی امور، توسعه اقتصادی و فرایند سیاسی قابل قبول، این کشور دیگر بار دچار مشکلات زیادی شده است. در حالی که به نظر نمی رسد احزاب سیاسی موجود در این کشور، راهکار جدیدی برای حل مشکلات داشته باشند و بر دیدگاه های پیشین خود پافشاری می کنند، گشایش حزب جدید «ائی پارتی» به رهبری «مرال آکشنر»، معاون پیشین پارلمان ترکیه بستر ساز شکل گیری امیدهای جدیدی برای حل مسائل سیاسی ترکیه و نیز از سوی دیگر چشم انداز مساعدتری برای احتمال شکست دادن «رجب طیب اردوغان» شده است.

درباره هیئت موسس، جایگاه و اهداف این حزب با «سجاد آتشبار»، پژوهشگر اندیشه و روندهای سیاسی در خاورمیانه گفت وگو کردیم. آنچه می خوانید مشروح گفت و گوی خبرنگار بین الملل خبرگزاری موج با این تحلیل گر است:

به طور کلی وضعیت سپهر سیاسی ترکیه را به چه صورتی ارزیابی می کنید؟ آیا تأسیس ائی پارتی می تواند فضای سیاسی ترکیه را تغییر دهد؟

برای پاسخ به این سوال لازم است ابتدا تصویری کلی از عرصه سیاسی ترکیه را ترسیم کنیم؛ تحولاتی که در 4 سال اخیر در ترکیه رخ داده، منجر به قطبی سازی جامعه شده است. مرزبندی ها و خط کشی های مختلف هویتی پررنگ تر شده و تعارض های برخاسته از این مرزبندی ها التهاب سیاسی این کشور را افزایش داده است. در واقع نوعی «سیاست مبتنی بر هویت»  را در این کشور شاهد هستیم. از جمله این هویت های متعارض می توان به هویت های قومی، اعتقادی و یا هویت های برخاسته از سبک های مختلف زندگی اشاره کرد.

در واقع این نزاع هویتی یک بن بست سیاسی را در ترکیه به وجود آورده است و منجر به ناتوانی احزاب در ارائه‌ی راه حل های کلان معطوف به آینده شده است. برخی از نظرسنجی ها نشان از آن دارند که بسیاری از شهروندان ترکیه ای نیز این بن بست را در عرصه اجتماعی احساس می کنند و از حل شدن آن توسط احزاب سیاسی موجود ناامید هستند.

در نتیجه چنین شرایطی، ظهور یک حزب جدید می تواند مورد اقبال گروه های وسیعی از شهروندان قرار گرفته و امیدوار شدن تعداد زیادی از آن ها را در پی داشته باشد.

به بیان دیگر جامعه تشنه یک پدیده سیاسی جدید است و البته استقبال اولیه ای که از حزب آکشنر، در مطبوعات و نیز در فضای جامعه به وجود آمد همه و همه نشان از آن داشت که جامعه ترکیه نیاز به تشکیلات جدید را احساس می کند. به نظر می رسد بزرگ ترین شانس و امتیاز ائی پارتی در شرایط فعلی همین تشنگی جامعه است.

هیئت موسس ائی پارتی چه کسانی هستند؟ آیا ترکیب این حزب جدید می تواند حامل تغییراتی باشد که جامعه ترکیه تشنه آن است؟

مثلث موسسان اصلی حزب جدید را «مرال آکشنر»، «امید اوزداغ» و «کورای آیدین» تشکیل می دهند. هر سه این در گذشته نه چندان دور از اعضای شناخته شده حزب حرکت ملی به شمار می آمدند. اما با جانبداری های «دولت باغچه لی»، رهبر این حزب از سیاست های حزب حاکم و سپس ائتلاف او با اردوغان، گروهی از درون حزب ملی گرا به رهبری آکشنر با سیاست های باغچه لی مخالفت کردند و درصدد عزل او از ریاست حزب از طریق کنگره فوق العاده حزب برآمدند. اما این ابتکار به نتیجه نرسید و در مقابل، ناراضیان از حزب ملی گرا، اخراج شدند.

گروهی نیز به دلیل مواضع حزب از آن منشعب شده و به ناراضیان پیوستند. آکشنر که سابقه‌ی وزارت کشور و نیز معاونت پارلمان را در کارنامه‌ی خود داشت به عنوان رهبر اصلی این جریان، عهده دار تأسیس حزب جدید شد. امید اوزداغ نیز از چهره های ملی گرای شناخته شده در عرصه‌ی سیاست ترکیه محسوب می شود. کورای آیدین نیز از اعضای شناخته شده و برجسته‌ی حزب حرکت ملی گرا بوده و سابقه وزارت و معاونت پارلمان را دارد.

بیشتر اعضای هیئت موسس ائی پارتی نیز سابقه عضویت در همین حزب (حرکت ملی گرا) را دارند. از آنجا که ائی پارتی اعلام کرده که در دسته بندی سیاسی یک حزب «راست میانه» است، انتظار می رفت اقدام به عضوگیری از میان شخصیت های راستِ غیر منتسب به حرکت ملی کند.  برای نمونه افراد به حاشیه رانده شده حزب عدالت و توسعه نظیر «سعدالله ارگین» و «حسین چلیک» را نیز به خود جلب کند، اما تا کنون چنین اتفاقی نیفتاده و ائی پارتی در فراتر بردن صدا و گفتمان خود از حد حرکت ملی چندان موفق عمل نکرده است.

عدم تمایل شخصیت های به حاشیه رانده شده از حزب عدالت و توسعه نسبت به حزب جدید ممکن است در نتیجه این باشد که افراد یاد شده، یا شانس آنچنانی برای حزب جدید قائل نیستند و یا همچنان امیدوارند جایگاه پیشین را در حزب خود به دست آوردند و حزب متبوع خود را اصلاح کنند.

همچنین دیگر شخصیت های اسلامی موثر و شناخته شده نیز در میان اعضای هیئت موسس حزب به چشم نمی خورد. سیاستمداران برجسته‌ راست میانه که سابقه‌ی فعالیت در احزابی مانند «حزب راه درست» و «حزب سرزمین مادری» را داشته اند نیز در میان هیئت موسس جای نگرفته اند. علیرغم این که ائی پارتی خود را حزبی در راست میانه تعریف می کند، اکثریت اعضای هیئت موسس آن را سیاستمداران منشعب شده از حزب حرکت ملی تشکیل می دهد.

اما حضور زنان در میان هیئت موسس حزب چشمگیر بوده و قابل توجه است. اهمیت چنین پدیده ای زمانی مشخص می شود که تأکید کنیم با حزب دست راستی روبرو هستیم که اعضای برجسته‌ی آن عموماً خاستگاهی ملی گرایانه و محافظه کار داشته اند. حضور زنان در میان هیئت موسس با حضور مرال آکشنر در رأس این حزب بی ارتباط نیست. او بارها بر هویت زنانه‌ی خود و دغدغه هایش در باب رفع تبعیض بر علیه زنان تأکید کرده است.

در نتیجه روی هم رفته می توان گفت، پیشینه عمده اعضای موسس ائی پارتی، ملی گرایانه است و این حزب دست کم تا کنون نتوانسته از میان شخصیت های برجسته راست میانه و راست اسلامی عضوگیری قابل توجهی کند.

به طور کلی ائی پارتی را در حوزه مسائل سیاسی و اقتصادی چگونه ارزیابی می کنید؟ درباره مسئله کُردی این حزب چه نگاهی دارد؟

در حوزه های سیاسی و اقتصادی همانطور که اشاره شد ائی پارتی قصد دارد نماینده راست میانه باشد، با این تفاوت که نسبت به عدالت و توسعه مولفه های اسلامی کمتری را وارد گفتمان خود کرده است. در واقع این حزب درصدد است آلترناتیوی برای حزب عدالت و توسعه باشد. آلترناتیوی که مولفه های محافظه کارانه کمتری دارد. از این بعد میتوان حزب جدید را به حزب راه درست «سلیمان دمیرل»، رئیس جمهور سابق ترکیه تشبیه کرد.

از سوی دیگر می توان گفت که ائی پارتی درصدد اعاده نظام پارلمانی و تغییر رویه جدی در قوه مجریه ترکیه است. احیای حاکمیت قانون، ارتقای استانداردهای دموکراسی ترکیه، حفظ استقلال قوه قضاییه و بازگشتن به سوی اتحادیه اروپا نیز از جمله دیگر اهداف سیاسی آن ها است.

ائی پارتی همچنین نسبت به نحوه مبارزه با تشکیلات گولن انتقاد دارد و معتقد است که حزب حاکم از کودتای نافرجام و مبارزه با گولنیست ها بسیار فراتر رفته و مبارزه با آن را ابزاری برای سرکوب منتقدان و مخالفان خود کرده است. همچنین اولین مقصر افزایش نفوذ و قدرت شبکه فتح الله گولن را خود حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان می دانند و می گویند اولین کسی که باید پاسخگو باشد خود آن ها هستند.

حزب جدید التأسیس همچنین اعلام کرده که وضعیت فوق العاده را برمی چیند و اجازه نمی دهد وضعیت فعلی ادامه پیدا کند. در شرایط فعلی برخی از فرمان های اجرایی قوه مجریه بدون بررسی شدن در پارلمان ترکیه به قانون مبدل می شوند.

در مورد مسئله کُردی نیز از آنجا که در شعارهای حزب جدید در مورد وضعیت کُردها از مضامینی همچون «بحران» یا «مسئله کردی» استفاده نشده و حتی در حد حرف هم به این موضوع اشاره نشده، می توان گفت ائی پارتی هنوز از حرف یا راهکار جدیدی برای حل این مسئله مهم رونمایی نکرده است. البته با توجه به اینکه پیشینه اکثر اعضای این حزب ملی گرایانه است، نباید انتظار زیادی در این خصوص داشت، اما از سوی دیگر بدون شک جلب حمایت کُردها عنصری کلیدی برای حزب جدید است.

حزب حرکت ملی اصولاً مسئله کردی را انکار می کرد و بر لزوم مبارزه با حرکت های تروریستی در این منطقه تأکید می نمود و لذا نگاهی امنیتی داشت، اما ائی پارتی و خانم آکشنر تلاش کرده اند از این قالب فکری کمی فاصله بگیرند چنان چه آنها اعلام کرده اند «در جنوب شرقی کشور قصد فعالیت جدی دارند».

اگرچه این حزب هنوز از آن میزان آمادگی که روشنفکران خواهان آن هستند برای روبه رو شدن با مسئله کُردی برخوردار نیست. راهکاری هم که ائی پارتی برای آنچه «مسئله جنوب شرقی» می نامد، محدود به حقوق شهروندی، آزادی های مدنی و حقوق برابر است. هنوز این حزب حد رویه قبلی حزب عدالت و توسعه که حقوق جمعی کُردها را مطرح می کرد نرسیده و نشانه ای از به رسمیت شناختن این مسئله به عنوان حقوق یک جماعت دارای فرهنگ و زبان و آدام و رسوم خاص در گفتار و افعال آن دیده نمی شود.

سیاست اقتصادی اییی پارتی مانند حزب عدالت و توسعه مبتنی بر سیاست اقتصادی بازار آزاد است. برنامه‌ی ارائه شده توسط اییی پارتی، اهداف کلی مانند توسعه‌ی متکی به بخش خصوصی، تبدیل شدن به یکی از 10 قدرت اقتصادی جهان، کاهش تورم، انضباط مالی، تقویت رقابت اقتصادی و کاهش مصارف و مخارج حوزه‌ی عمومی را شامل می شود.

این اهداف عموما با اهداف و برنامه های ارائه شده توسط حزب عدالت و توسعه تفاوتی ندارد. اما با توجه به این که حکومت عدالت و توسعه در اجرا و برآوردن برخی از این اهداف دچار ضعف و نقصان بوده، اییی پارتی برنامه‌ی عملی خود را معطوف به اصلاح مسیر طی شده و اجرای هرچه بهتر برنامه های ذکر شده می داند.

و به عنوان آخرین سوال به نظر شما در شرایط فعلی ائی پارتی تا چه حد می تواند در انتخابات آتی پارلمانی و ریاست جمهوری موفق عمل کند؟

وضعیت قطبی شده جامعه از یکسو و نیز ناتوانی احزاب فعلی از سوی دیگر فضا را برای سیاست ورزی جدید و در انداختن طرحی نو در ترکیه آماده کرده و شور و شعف به وجود آمده برای شنیدن سخن جدید از جمله عواملی است که می تواند به ائی پارتی کمک خوبی کند.

اما سوال این است که ائی پارتی تا کنون به چه اندازه توانسته این طرح جدید را به افکار عمومی نشان دهد؟ اگرچه که ترکیه نیازمند گفتمان و اسلوب سیاسی جدیدی برای حل مشکلات است، اما ائی پارتی خود را وارد زمین بازی قبلی کرده و از حد و حدود قبلی و پیش گفته توسط احزاب قبلی چندان فراتر نرفته است.

اصلی ترین عامل این کم تحرکی پیشینه سیاسی کادر مرکزی حزب جدید است و به نظر می رسد همین عامل اجازه چندانی برای جذب شخصیت های دیگر و ارائه فهرست مشترک نخواهد داد.

همچنین عدم تلاش برای پرداختن به مسئله کُردی نیز دیگر عامل مهمی است که آینده و میزان موفقیت این حزب، به عنوان یک حزب فراگیر را به مخاطره می اندازد و پاشنه آشیل آن شده است.

البته اینکه تصور کنیم ائی پارتی قرار است به حزب ملی گرای دوم تبدیل شود، نیز اشتباه است. سران حزب جدید تا حدی توانسته اند از قالب های فکری خشک حرکت ملی فاصله بگیرند و حتی برای بخشی از پایگاه حزب عدالت و توسعه نیز جذابیت ایجاد کنند، اما نه به میزان مطلوب.

نکته دیگر نیز این است که تا کنون عمده طرفداران بالقوه حزب جدید، از پایگاه حزب حرکت ملی بوده اند و در نتیجه دولت باغچه لی به دلیل ائتلاف با اردوغان در بین طرفداران حزب خود نیز دچار ریزش آرا شده است.

همچنین احتمالاً گروهی از رأی دهندگانی که سابقاً به حزب جمهوری خواه خلق رأی می دادند نیز به حزب آکشنر رأی خواهند داد. اما با توجه به تغییر نظام از پارلمانی به ریاستی، گذشتن ائی پارتی از حدنصاب 10 درصدی و ورود به پارلمان و تشکیل فراکسیون نیز تأثیر چندانی بر آینده کشور نخواهد داشت، زیرا موازنه اصلی در انتخابات ریاست جمهوری تعیین خواهد شد.

در مورد انتخابات ریاست جمهوری نیز باید تصریح کرد که دست کم تا کنون احزاب مخالف اردوغان، ابتکاری در راستای تشکیل ائتلاف و معرفی کاندیدای واحد انجام نداده اند و از داشتن کاندیداهای مجزا سخن گفته اند، بعید است که اپوزیسیون سراسری متشکل از چپ گرایان، راست گرایان میانه و اقشار بریده از عدالت و توسعه بتوانند ذیل پرچم یک کاندیدا گرد هم آیند.

اگرچه احزاب مخالف اردوغان، در مخالفت با اردوغان اشتراک نظر دارند، اما برای اینکه توانند به یک کاندیدای واحد برسند نیازمند همسویی ایجابی و کنار گذاشتن برخی اختلافات هستند.

از این رو نمی توان انتظار داشت که خانم آکشنر بتواند در دور اول انتخابات اردوغان را شکست دهد و در بهترین حالت رقابت به دور دوم خواهد رفت.

البته برای پیش بینی نتیجه انتخابات ریاست جمهوری باید به تحرکات و معادلات طرف مقابل هم نگاه کنیم؛ اردوغان نشان داده بازیگر بسیار زبردستی است و می تواند در مواقع حساس با نمایش های پوپولیستی و ... معادلات بازی را تغییر دهد.