سرویس فرهنگی خبرگزاری موج- محمدصالح حجت الاسلامی: شعر آیینی در ادبیات فارسی پیشیشنه ای دیرینه دارد و به شاخه های مختلفی تقسیم می شود. در این میان شعر فاطمی قدمتی یازده قرنی دارد البته اگر اشعار عالم تشیع را مد نظر قرار دهیم باید گفت که اولین شاعر فاطمی که در رثای آن حضرت شعری سروده است، حضرت علی بن ابیطالب (ع)، همسر گرامی او و امام اول شیعیان است که فرموده:

نفسى على ظفراتها محبوسة

یا لیتها خرجت مع الظفراتى

           لا خیر بعدک فى الحیاة و إنّما

           أبکى مخافة أن تطول حیاتى

گرچه در مورد اولین شاعر فارسی زبان شعر فاطمی اختلاف نظر وجود دارد اما مضامین بیشتر اشعار شعرا از قرن چهارم تا نهم هجری قمری در نام بردن از حضرت زهرا (س) در کنار نام پنج تن آل عبا (ع)، ذکر واقعه غصب فدک، نسبت حضرت زهرا و واقعه کربلا (عاشورا)، بی مانندی او در میان زنان عالم و چگونگی ورود آن حضرت به صحرای محشر خلاصه می شد.

 این روند تا به روی کار آمدن پادشاهان صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران ادامه داشت. در پی این وقایع شعر فاطمی تکوین یافته و به لحاظ مضمون و محتوا دگرگون شد. اما کماکان شعری که در اذهان باقی مانده باشد و از مانایی چشمگیری برخوردار شود به چشم نمی خورد. در کنار اشعار مرحوم وصال شیرازی و اشعار عربی و فارسی محمدحسین غروی اصفهانی مشهور به کمپانی، شاید یکی از برترین اشعار فاطمی فارسی تا پیش از انقلاب اسلامی ایران ، شعر اقبال لاهوری باشد که مقایسه ای بین حضرت مریم و حضرت زهرای اطهر کرده است.

مریم از یک نسبتِ عیسی عزیز

از سه نسبت، حضرت زهرا عزیز

                            مزرع تسلیم را حاصل، بتول

                             مادران را اسوه‌ی کامل، بتول

بهر محتاجی دلش آنگونه سوخت

با یهودی چادر خود را فروخت

                            آن ادب پرورده‌ی صبر و رضا

                            آسیا گردان و لب قرآن سرا ...

قوت دین و اساس ملت است

هوشیار از دستبرد روزگار

                          گیر فرزندان خود را در کنار

                         فطرت تو جذبه‌ها دارد بلند

 پس از انقلاب اسلامی، شعر فاطمی رونق بیشتر و گرایشی حماسی یافته است. شعرای معاصر بسیاری در این حوزه سروده اند و اشعار آنها متشکل از مولودی، مدح و منقبت و مرثیه سرایی است. عجین شدن مدح و رثا، از ویژگی های شعر فاطمی در دوران معاصر بوده و در عین حال که غالبا پرداختن به فضائل و کرامات حضرتش بخش مهمی از این اشعار است، صد البته اشاره به ظلمی که بر او و همسر گرامی اش، علی (ع) رفته و ولایت پذیری دخت پیامبر، از شاخصه های دیگر این اشعار است.

از دیگر اتفاقات در این عرصه حضور فعال شعرای زن در سرودن اشعار فاطمی است که ضمن حفظ اشتراکات بسیار با اشعار شاعران مرد، نگاه خاص و متفاوت آنها را به همراه داشته است. شعر بلند «بانوی ما» اثر مرحومه «طاهره صفارزاده» نیز نمونه‌ موفقی در این حوزه‌ است:

کس نمی‌داند

صاحب عزا

بانوی ما

در بین ماست

بانوی زخم‌دیده

زخم دل رسول

زخم دل امام

زخم شهادت فرزندان

زخم زمانه‌ حق‌ناشناس ...

بانو به صدر مصطبه‌ عشق آمده

در بین ماست

آن عطر را دوباره می‌شنوم

سرم به عاطفه‌ی رؤیا بر می‌گردد

سرم به دامن بانو بر می‌گردد ...

در این دوران از شاعرانی همچون مرحوم حمید سبزواری، شادروان شهریار، محمدعلی مجاهدی (متخلص به پروانه)، خسرو احتشامی، مرحوم احمد عزیزی، علی موسوی‌گرمارودی، قادر طهماسبی (متخلص به فرید)، شادوران قیصر امین پور ، مرحوم غلامرضا شکوهى، على انسانى، استاد غلامرضا سازگار(میثم) و ...

گرچه در اشعار شاعران معاصر گوشه های ناگفته ای از تاریخ یا خصائل آن حضرت در قالب شعر بیان شده اما منتقدان بسیاری هم از احساسی شدن بیش از حد اشعار این دوران و غلبه مرثیه سرایی بر منقبت سرایی، کلی گویی، عوام زدگی، فقدان مطالعه وتکیه بر شنیده ها، تکرار در مضمون و المان ها، بسنده کردن به اشارات و تلویحات و در نتیجه عمیق نشدن در سیره آن حضرت، تاکید بیش از حد بازی‌های لفظی و افراط در موازین سخنوری، رعایت نکردن محدودیت ها و حرمت ها و بیان خبری و تقریری زیاد ابراز نگرانی کرده اند و این گونه شعری را نیازمند یافتن افق های جدید دانسته اند.

در ادامه چند قطعه از شاعران متعلق به نسل های مختلف را تقدیم حضورتان می کنیم.

 

شهادت

منکران قتل زهرا گوش گوش

حامیان قاتل زهرا خموش

                          قتل دخت مصطفی افسانه نیست

                          قصۀ شمع و گل و پروانه نیست

آتش افروزی به بیت بوتراب

پیش ما روشن تر است از آفتاب

                        دارم از اهل مخالف چهل سند

                      چهل سند جمله صحیح و مستند

که فلانی گفت با حبل المتین

نفس پیغمبر امیرالمؤمنین

                     کای علی بیرون بیا از خانه باز

                     بر خلیفه دست بیعت کن دراز

گر ز خانه پای نگذاری برون

ور نیایی جانب مسجد کنون

                  به خداوندی که جان داد و تنم

                 خانه را با اهلش آتش می زنم

پاسخش گفتا یکی در آن میان

با چه جرأت از تو سر زد این بیان

                هیچ می دانی که در این انجمن

                زینبش است و حسین است و حسن

گفت حتی با حسین و با حسن

بایدم این خانه را آتش زدن

               او برون استاده مولا در درون

               او قسم خورد و علی  نامد برون

چون علی بیرون نیامد لاجرم

دود آتش رفت بالا زان حرم

               از هجوم دشمنان در باز شد

               حمله بر بیت الولا آغاز شد

حال می پرسم که آیا فاطمه

بی تفاوت بود در بین همه؟

               نیست هرگز یک مسلمان باورش

               فاطمه غافل شود از شوهرش

بین دشمن یار را تنها نهد

بهر حفظ جان علی را وانهد

              او از اول پشت در استاده بود

              بر دفاع شیر حق آماده بود

دید دشمن گشته زهرا سدّ راه

تازیانه رفت بالا آه آه

             سدّ راه خویش را برداشتند

             پای در بیت خدا بگذاشتند

داشت زهرا دامن حیدر به دست

زان غلاف تیغ دستش را شکست

            «میثم» اینجا دیده را خونبار کن

            باز هم این بیت را تکرار کن

قتل ناموس خدا افسانه نیست

قصۀ شمع و گل و پروانه نیست

 

شاعر : استاد حاج غلامرضا سازگار(میثم)

شکرخدا که سایه ی تو بر سر من است

هجده بهار رفت، زمین شرمسار توست

آری زمین که هستی او وامدار توست

 

                          آغوش خاک‌های زمین منزل تو نیست

                          دست خدا برآمده در انتظار توست

 

ماه کبود! روی نپوشانی از علی

دریای تو همیشه دلش بی‌قرار توست

 

                         باور نمی‌کنم که تو دور از دل منی

                         هرجا دلی شکست همان جا مزار توست

 

بانوی آب‌های جهان! آبروی ما

از اشک تو، عبادت تو، اعتبار توست

 

                         شکرخدا که سایۀ تو بر سر من است

                        چادر حجاب نیست فقط، یادگار توست

شاعر: سیده فاطمه نوری

 

چه رفتنی‌ست که پایان اوست بسم الله

به واژه‌ای نکشیده‌ست مِنَّت از جوهر

خطی که ساخته باشد مُرکَّب از باور

 

                    کنون مرکب من جوهر است و جوهر نیست

                    به جوش آمده خونم چکیده بر دفتر

 

به جوش آمده خونم که این‌چنین قلمم

دوباره پر شده از حرف‌های دردآور

 

                    دوباره قصۀ تاریخ می‌شود تکرار

                    دوباره قصۀ احزاب باز هم خیبر

 

دوباره آمده‌اند آن قبیلۀ وحشی

که می‌درید جگر از عموی پیغمبر

 

                    عصای کینه برآورده باز ابوسفیان

                     دوباره کوفته بر قبر حمزه و جعفر

 

به هوش باش مبادا که سِحرِمان بکنند

عجوزه‌های هوس، مُطربان خنیاگر

 

                    مباد این‌که بیاید از آن سر دنیا

                    به قصد مصلحتِ دین مصطفی؛ کافر

 

چنان مکن که کسان را خیال بردارد

که باز هم شده این خانه بی در و پیکر

 

                    به این خیال که مرصاد تیر آخر بود

                    مباد این‌که بخوابیم گوشۀ سنگر

 

زمان زمانۀ بی‌دردی است می‌بینی

که چشم‌ها همه کورند و گوش‌ها همه کر

 

                 هزار دفعه جهان شاه‌راه ما را بست

                 هزار مرتبه اما گشوده شد معبر

 

خوشا به حال شکوه مدافعان حرم

که سر بلند می‌آیند یک‌به‌یک بی‌سر

 

                 اگر چه فصل خزان است، سبز پوشانیم

                 برآمد از دل پاییز میوۀ نوبر

 

به دودمان سیاهی بگو که می‌باشند

تمام مردم ایران سپاهِ یک لشکر

 

                 به احترام کسی ایستاده‌ایم اینک

                 که رستخیز به پا کرده در دل کشور

 

نفس نفس همۀ عمر مالک دل بود

کسی که بود به هنگامه، مالک اشتر

 

                بغل گشوده برایش دوباره حاج احمد

                رسیده قاسمش از راه، غرق خون، پرپر

 

به باوری که در اعماق چشم اوست قسم

هنوز رفتن او را نمی‌کنم باور

 

               چگونه است که ما کشته داده‌ایم اما

               به دست و پا زدن افتاده دشمن مضطر

 

چگونه است که خورشید ما زمین افتاد

ولی نشسته سیاهی به خاک و خاکستر

 

               چه رفتنی‌ست که پایان اوست بسم الله

               چه آخری‌ست که آغاز می‌شود از سر

 

جهان به واهمه افتاد از آن سلیمانی

که مانده است به دستش هنوز انگشتر

 

               بدون دست علم می‌برد چنان سقا

               بدون تیغ به پا کرده محشری دیگر

 

چنین شود که کسی را به آسمان ببرند

چنین شود که بگوید به فاطمه مادر

 

              قصیده نام تو را برد و اشک شوق آمد

              که بی‌وضو نتوان خواند سوره کوثر

 

خدا به خواجۀ لولاک داده بود ای کاش،

هزار مرتبه دختر، اگر تویی دختر

 

              میان آتشی از کینه پایمردیِ تو

              کشاند خصم علی را به خاک و خاکستر

 

فقط نه پایۀ مسجد که شهر می‌لرزید

از آن خطابه، از آن رستخیز، از آن محشر

 

               تمام زندگی تو ورق ورق روضه‌ست

                کدام مرثیه‌ات را بیان کنم آخر؟

 

تو راهیِ سفری و نرفته می‌بینی

گرفته داغ نبود تو خانه را در بر

 

              تو رفته‌ای و پس از رفتنت خبر داری

               که مانده دیدۀ زینب هنوز هم بر در

 

کنون به تیرگی ابرها خبر برسد

که زیر سایۀ آن چادر است این کشور

 

               رسیده است قصیده به بیت حسن ختام

                امید فاطمه از راه می‌رسد آخر

 

شاعر: سیدحمیدرضا برقعی

 

مرز بهشت و دوزخ از آن روز این در است

تفسیر او به دست قلم نامیسر است

در شان او غزل ننویسیم بهتر است

 

              شان نزول یک پری از آسمان به خاک

              دامان مادری ست که در شان کوثر است

 

هر مصرعم لبی ست که لبخند می زند

این بیت من شبیه لبان پیمبر است

 

               از عرش تا به فرش ملائک خمار او

               ذکرش سبو سبو، می الله اکبر است

 

او فاطمه ست معنی این نام را هنوز

از هر زبان که می شنوم نامکرر است

 

              از زخم او اگر بنویسی قلم ، بدان

              نامت از این به بعد قلم نیست، خنجر است

 

ننویس فتنه پشت دری شعله می کشد

در کوچه شر به پا شده در خانه محشر است

 

             در کوچه بوی آتش و در خانه عطر گل

             مرز بهشت و دوزخ از آن روز این در است

 

با پهلوی شکسته هم از کوه کوه تر

با قامت خمیده هم از آسمان سر است

 

             لبخند می زند که بخندند بچه ها

             مادر اگر که جان بدهد باز مادر است...

شاعر:مهدی مردانی

 

می روم از تو بپرسم که مزار تو کجاست

ای پر از بوی گل سرخ، بهار تو کجاست

تشنه ام دانه ی شیرین انار تو کجاست

 

             زنده ای زنده تر از نم نم بارن دم صبح

            می روم از تو بپرسم که مزار تو کجاست

 

دیدم و هر که دلی داشت گرفتار تو بود

آن که در هر دو جهان نیست دچار تو کجاست

 

           آیه ی نور تویی سوره ی انسان با توست

           ای هم از خاک و هم افلاک، دیار تو کجاست

 

ظلمات است و فقط جاده ها می دانند

یکه تازنده ی خورشید سوار تو کجاست

شاعر: مهدی جهاندار

 

و در انتها ترکیب بند مشهور «یاس کبود» سروده علیرضا قزوه :

 

یاس کبود...

                                 شوق عراق و شور حجاز است در دلم

                                 جامه دران و سوز و گداز است در دلم

پل می زنم به خویش مگو از کدام راه

راهی که رو به آینه باز است در دلم

قد قامت الصلاه من از جای دیگر است

قد قامت کدام نماز است در دلم

شب را چراغ گم شدن روز کرده ام

ذکرت چراغ راز و نیاز است در دلم

تشبیه نارساست ، حقیقت کلام توست

ابهام و استعاره ، مجاز است در دلم

مجموعه ی نیاز تویی ای نماز ناب

دیگر چه حاجتی به نیاز است در دلم

                              یاس کبود پیش تو خار است فاطمه (س)

                             نامت گل همیشه بهار است فاطمه( س)

شب را خدا ز شرم نگاه تو آفرید

خورشید را ز شعله ی آه تو آفرید

شمسی تر از نگاه تو منظومه ای نبود

صد کهکشان ز ابر نگاه تو آفرید

آه ای شهیده ای که شهادت سپاه توست

جان را خدا شهید سپاه تو آفرید

هر جا که نور بود به گرد تو چرخ زد

ما را چو گرد بر سر راه تو آفرید

ای پشتوانه ی دو جهان ، عشق را خدا

با جلوه وجلالت و جاه تو آفرید

                              تقوای محض ، عصمت خالص ، گل خدا!

                              آخر چگونه شعر کنم قصه ی تو را؟

تو آمدی و زن به جمال خدا رسید

انسان دردمند به درک دعا رسید

تو آمدی و مهر و وفا آفریده شد

تو آمدی و نوبت عشق و حیا رسید

هاجر هر آن چه هروله کرد از پی تو کرد

آخر به حاجت تو به سعی صفا رسید

احمد (ص)اگر به عرش فرا رفت با تو رفت

مولا اگر رسید به حق با شما رسید

داغ پدر ،سکوت علی (ع)، غربت حسن (ع)

شعری شد و به حنجره ی کربلا رسید

در تل زینبیه غروبت طلوع کرد

با داغ تو قیامت زینب (س) فرا رسید

با محتشم به ساحل عمان رسید اشک

داغ تو بود بار امانت به ما رسید

                                  تسبیح توست رشته ی تعقیب واجبات

                                  قد قامت الصلاتی و حی علی الصلات

بی فاطمه (س) قیامت انسان نبود نیز

عهد الست و معنی پیمان نبود نیز

چونان تو زن ندید جهان تا که بود و هست

چونان تو مرد در همه دوران نبود نیز

مولا اگر نبود جهان جلوه ای نداشت

"راز رشید" سوره ی قرآن نبود نیز

گر زنده بود بعد تو پیغمبر خدا

قبر تو مثل مهر تو پنهان نبود نیز

زهرا (س) اگر نبود ، زمین بی بهار بود

در آسمان شکوفه ی باران نبود نیز

ای برق ذوالفقار علی (ع) – هیچ خطبه ای

مانند خطبه های تو بران نبود نیز

حیدر اگر نبود ومحمد (ص) اگر نبود

وجد و وجود و جوشش وجدان نبود نیز

                                      ایمان نبود و عشق نبود و شرف نبود

                                      خورشید سر بریده ی صحرای طف نبود

نام تو با علی (ع) و محمد (ص) قرینه است

هر جا که عطر نام تو باشد مدینه است

دستاس کیست چرخ جهان ؟ این غریب کیست

این دست های کیست که لبریز پینه است؟

آیینه ای که عطر بهشت مدینه بود

نامش هنوز شعله ی سینای سینه است

ای وسعت بهشت ، جهان بی تو دوزخ است

دنیا چقدر مزرعه ی کفر و کینه است

این گونه گنج در صدف هر خزانه نیست

گنجی ست در خزانه اگر این خزینه است

دریا علی (ع) ست گوهر یکدانه اش تویی

در موج حادثات - حسینت سفینه است

                                    با هر حماسه داغ پدر را سرشته ای

                                    هجده کتاب درد علی (ع) را نوشته ای

زیبایی مدینه به غیر از بتول نیست

بی مهر او نماز دو عالم قبول نیست

می پرسم از شما که رسولان غیرتید

زهرا (س) مگر خلاصه ی جان رسول نیست ؟

گیرم ولایت علی (ع) از یاد برده اید

آیا غدیر و دست محمد (ص) قبول نیست ؟

آخر اصول عشق مگر چیست جز ولا ؟

آیا مگر حدیث ولا از اصول نیست ؟

مهر علی (ع) ست روزی هر روز مهر و ماه

وقتی چراغ ، فاطمه (س) باشد ، افول نیست

جبریل را به مرقد مولای عاشقان

بی رخصتش هر آینه ، اذن دخول نیست

                              الله اکبر از تو که الله اکبری

                              ای مادرپدر که پدر را تومادری

زهراترین شکوفه ی گلخانه ی رسول

با نام تو مدینه مدینه ست یا بتول

ای مردمی که زایر راز مدینه اید

آه ای مجاوران حرم حج تان قبول

اینجا کنار حجره ی پیغمبر خدا

آیینه خانه ای ست پر از تابش اصول

آیینه ای که ماه در آن می کشد نفس

آیینه ای که مهر در آن می کند حلول

دربین ماه های خدا چون تو ماه نیست

ای بین فصل های خدا بهترین فصول

اینجا نماز خانه ی مولا و فاطمه (س) ست

اینجاست خانه ی علی (ع) و خانه ی رسول

                                       زهرا شدی که نام علی (ع) را علم کنی

                                       پنهان شدی که هر دو جهان را حرم کنی

یک عمر بود با غم و غربت قرین علی (ع)

آن قصه ی حسین و حسن بود و این علی (ع)

وقتی ابوتراب شدی خاک پاک شد

تا زد به خاک بندگی او جبین علی (ع)

درخانقاه نوری و در کعبه چلچراغ

بر خاتم رسول رسولان نگین علی (ع)

آیینه ای برابر انسان و کائنات

آیین عشق و آینه ی راستین علی (ع)

شمشیر حق که چرخ زنان است و خطبه خوان

دست خداست بر شده از آستین علی (ع)

زهرا(س) نداشت بعد پدر جز علی (ع) کسی

احمد(ص) نداشت جز تو کسی همنشین ، علی(ع) !

اندوه بی شمار مرا دیده ای ، بیا

انسان روزگار مرا هم ببین ، علی (ع)!

                                دنیا چقدر تشنه ی نام زلال توست

                                هر ماه ماه آینه هر سال سال توست

شب گریه های غربت مادر تمام شد

زینب (س) به گریه گفت که دیگر تمام شد

امشب اذان گریه بگوید بگو، بلال

سلمان به آه گفت ابوذر تمام شد

طفلان تشنه هروله در اشک می کنند

ایام تشنه کامی مادر تمام شد

آن شب حسن (ع) شکست که آرام تر ! حسین (ع)

چشم حسین (ع) گفت : برادر! تمام شد

تا صبح با تو استن حنانه ضجه زد

محراب خون گریست که منبر تمام شد

زاینده است چشمه ی زهرایی رسول

باور مکن که سوره ی کوثرتمام شد

باور مکن که فاطمه (س) از دست رفته است

باور مکن حماسه ی حیدر تمام شد؟

                                  زهرا (س) اگرنبود حدیث کسا نبود

                                 زینب (س) نبود و واقعه ی کربلا نبود

شب آمده ست گریه کنان بر مزار تو

دریا شکست موج زنان در کنارتو

بعد از تو چله چله علی (ع) خطبه خواند و سوخت

چرخید ذوالفقار علی (ع) در مدارتو

زینب (س) کجاست ؟ همسفر خطبه های خون

دنیا چه کرد بعد تو با یادگار تو

باران نیزه ، نعش غریبانه ی حسن (ع)

آن روزگار زینب (س) و این روزگار تو

گل داد روی نیزه ، سرتشنه ی حسین (ع)

تا شام و کوفه رفت دل داغدار تو

تو سوگوار زینب (س) و زینب (س)غریب شام

تو سوگوار زینب (س) و او سوگوار تو

                                   بعد از تو سهم آینه درد و دریغ شد

                                   دست نوازشی که کشیدند تیغ شد

ای ناخدای کشتی درد - ای خدای درد

تنها تویی که آمده ای پا به پای درد

زین پیش درد و داغی اگر بود با تو بود

درد آشنای داغی و داغ آشنای درد

زان شب که غرق خطبه ی چشم تو شد علی (ع)

مانند رعد می شکند با صدای درد

شعر تو را چگونه بخوانم که نشکنم؟

آخر بگو که قصه کنم از کجای درد ؟

ای قطعه ی بهشت ، غزلگریه ی زمین

با چشم خود سرود تو را های های درد

مگذار مردگان شب عافیت شویم

ما را ببر به آینه ی کربلای درد

تو آبروی داغی و تو آبروی اشک

تو ابتدای دردی و تو انتهای درد

                              یوسف اگر برای پدر درد آفرید

                             زهرا (س) شکست و درد پدر را به جان خرید

ای سرپناه عارف و عامی نگاه تو

آتش گرفت خیمه ی گردون ز آه تو

آیا چه بود قسمت تو غیر درد و درد

آیا چه بود غیر محبت گناه تو

ساقی علی (ع) ست - کوثر جوشان حق تویی

ما تشنه ایم تشنه ی لطف نگاه تو

در چشم من تمام زمین سنگ قبر توست

گردون کجا و مرقد بی بارگاه تو

در کربلای چند شهید غمت شدیم

سربندهای فاطمه(س) بود و سپاه تو

از خانه ی تو می گذرد راه مستقیم

را هی نمانده است به حق - غیر راه تو

                                دنیا اگرغدیر تو را خم نکرده است

                               روح مدینه رد تو را گم نکرده است

امید آنکه با توجه به بستر مناسبی که در این عرصه فراهم است و با عنایت به علاقه مردم دین مدار کشو رو بویژه ظهور و بروز جلسات و هیئات مذهبی فراوان در سطح کشور، ارتقاء اشعار و متون ادبی با مطالعه مردم و بویژه شعرای جوان و مداحان پرتلاش که مخاطبان بسیار هم دارند، فرهنگ عمیق فاطمی در جامعه تسری پیدا کند.