عاطفه ساده-پژوهشگر | خبرگزاری موج، در دوران کودکی، وقتی در کوچه پس کوچه ها هفت سنگ و لی لی بازی می کردم، مادرم هر از گاه کنار پنجره می آمد و از پشت پرده، من و دوستانم را نگاه می کرد. معمولاً وقتی متوجه حضورش می شدم، می ایستادم و با اشاره ای می پرسیدم که آیا کاری دارد؟ لبخند زدن و تکان دادن سرش به معنی پاسخ منفی، مرا مجاب می کرد که مشکلی نیست و سراغ ادامه ی بازی می رفتم. گاهی در آن لحظات، سعی می کردم بهترین بازی خود را ارائه دهم و با خودم می گفتم باید با احتیاط بیشتری بدوم و مراقب باشم تا زمین نخورم. هیچ وقت نمی دانستم دلیل این کار مادرم چیست اما نگران بودم مبادا من را به خانه بازگرداند. خاطرم هست اگر از جلوی خانه کمی آن طرف تر می رفتم، طولی نمی کشید که مادر من و مادر بعضی از دوستانم از خانه ها بیرون می آمدند و کمی آن طرف تر از ما می ایستادند.

اینستاگرام، تلگرام، PS۴ و گوگل فرقی با هم ندارند. امروزه فضاهای مجازی، نقش کوچه ها و خیابان ها را ایفا می کنند؛ با این تفاوت که وسعتشان به اندازه ی تمامی محله های دنیاست. در عصر مدرن، فرزندان ما به جای دوچرخه سواری در کوچه های شهرمان، روی امواج اینترنت در میدان های جهانی نشسته اند و با سرعت جت، پیش می روند. به جای توپ، به سمت آنها ویروس پرت می شود و به جای این که چند ساعتی از شبانه روز را در کوچه ای پر رفت و آمد، چشم بگذارند تا دوستانشان را بیابند، در گوشه ی اتاقشان، هر لحظه بیشتر چشم باز می کنند تا ناشناخته ها را بهتر ببینند. حتماً شما هم بارها در نیمه های شب با این صحنه روبه رو شده اید که نور تبلت یا موبایل فرزند، خواهر یا برادرتان، چشمان هیجان زده ی او را نمایان کرده است.

بر اساس تحقیقات انجام گرفته توسط روانشناسان حوزه ی کودک، در سال های اخیر، سن کودکان علاقه مند به موبایل، به کمتر از ده سال رسیده است. از آمار تعداد سیم کارت های فعال و کاربران موبایل و شبکه های اجتماعی هم که بگذریم، از میلیونها کاربر زیر ۱۸ سال در این فضا نمی توان گذشت. در کشور ما آمار و ارقام قابل توجه و در عین حال، نگران کننده ای در مورد استفاده کنندگان اینترنت و شبکه ها و نرم افزارهای مربوط به آن مطرح شده است. برای مثال، بیش از ۲۰ میلیون نفر از کودکان و نوجوانان ایرانی، به بازی های رایانه ای مشغولند. اگر بخواهیم فقط علاقه مندی به بازی های رایانه ای را مدنظر داشته باشیم، همین تعداد در مقایسه با آمار منطقه و دنیا، زنگ خطر را برای والدین و مسئولان امر در کشورمان به صدا درآورده است.

به این ترتیب و بنا بر آنچا اذعان داشتیم، پاسخ ما به سوالی که این روزها در جوامع مختلف و محافل متفاوت، به وفور مطرح می شود، مثبت است. این سؤال که آیا باید از ورود کودکان و نوجوانان به فضای مجازی بترسیم؟

این روزها بسیاری والدین از اضافه وزن و کم تحرکی کودکشان شکایت دارند. نکته اصلی اینجاست که اگر نسبت به تبعات استفاده ی نادرست از فضای مجازی آگاه شویم، متوجه خواهیم شد که اضافه وزن، بارزترین و کم اهمیت ترین مسئله ای است که باید اسباب نگرانی والدین را فراهم کند. بر اساس آمارهای جهانی، اضطراب و استرس دائمی، افسردگی های مزمن، خشونت و ناهنجاری های رفتاری و در نهایت، اختلالات و التهاباتی که جسم فرد را به صورت مستقیم و ذهن و روان او را به طور غیر مستقیم، درگیر و بیمار می کند، از جمله ی شایع ترین مسائل و مشکلاتی است که ماحصل استفاده ی نادرست از فضای مجازی است.

با مطرح شدن چنین بحث هایی، بازار پیشنهاداتی مثل گذاشتن لپ تاپ در جایی که قابل رؤیت باشد یا اجازه ی استفاده ی کودکان از تلفن همراه والدین، بسیار داغ می شود. اما به نظر شما با گذاشتن لپ تاپ در گوشه ی اتاق پذیرایی یا بازی چند ساعته ی کودک با موبایل پدر یا مادر، مشکل برطرف می شود؟ در این راستا راه درازی در پیش داریم؛ اما مهم ترین و اولین گذری که باید با خردورزی از آن عبور کنیم، همراهی دوستانه ی والدین با فرزندانشان و به موازات آن، تلاش ایشان برای بالا بردن سطح سواد دیجیتالی است.

باید دقت داشته باشیم که همراهی فرزند، به معنای گذاشتن امکانات در اختیار او بدون هیچ گونه محدودیتی نیست. بر اساس اطلاعات به دست آمده، بیشتر کودکان و نوجوانانی که دچار افسردگی  شده یا حتی دست به خودکشی زده اند، جزو آن دسته ای هستند که برای استفاده از فضاهای مجازی، هیچ گونه محدودیتی نداشته اند. به موازات مسیر نادرستی که والدین چنین کودکانی طی می کنند، والدین دیگری هستند که انتخاب مسیری بدون محتوا را بهترین راه می دانند. این دسته، به آگاهی های مجازی یا به عبارت دیگر سواد دیجیتالی غافل هستند و نمی دانند که با توجه به ویژگی فرا زمان و فرا مکان بودن اینترنت و شبکه های مجازی، دیر یا زود، فرزندانشان در انفجاری از اطلاعات بدون فیلتر گیر خواهند افتاد.

بنابراین نکته ی مهمی که باید همواره به خاطر داشته باشیم، این است که کودکان نباید مطلقا آزاد یا کاملاً در بند باشند. حرکت در مسیری که کمک کند کودکان با اطمینان خاطر و در کمال امنیت و آرامش، دستی در دست والدینشان بگذارند و با دست دیگر از گشت و گذار در محیط مجازی، لذت ببرند و با جهان خارج بیشتر آشنا شوند، بهترین راه است.

استفاده از نرم افزارهای کنترل والدین یا پرنتال کنترل (Parental Control)، راهی است که دنیای دیجیتال به شما پیشنهاد می کند. سیستم های کنترل والدین به مجموعه ای از ابزارها اطلاق می شود که در تلویزیون، رایانه، بازی ویدیویی و تلفن همراه تعبیه می شود و به والدین کمک می کند تا دسترسی فرزندانشان به محتوا را محدود کنند. استفاده از این نرم افزارها در کشورهای مختلف، به گونه ای فزاینده توسط پلیس سایبری یا ماموران مسئول در فضای تولید و تبادل اطلاعات به والدین توصیه می شود.

از آنجایی که صیانت از کودکان می بایست یکی از مهم ترین دغدغه های هر سازمان و البته فردی باشد، طی سال های گذشته، دنیای دیجیتال به سمت طراحی و اجرای طرح های روان شناسانه در این راستا سوق پیدا کرده است. برای مثال، به خاطر بیاوریم که بعد از به روز رسانی پلی استیشن ۴ قابلیت مدیریت زمان بازی توسط والدین به آن اضافه شده بود. به چنین قابلیت هایی اصطلاحاً امنیت خانواده (Family Safety) گفته می شود. با پیشرفت فناوری، دنیای دیجیتال، خیلی فراتر از طراحی قفل کودک تلویزیون گام برداشته و با پیاده سازی راه کارهایی متنوع امکان نظارت والدین بر فرزندان را فراهم کرده است. در این راستا، اپراتورهای تلفن همراه به ارائه ی سیم کارت های مخصوص کودک و نوجوان مبادرت ورزیده اند که نوعی زیست بوم مجازی به شمار می رود. با کمک این نوع سیم کارت، می توانیم در محیط مجازی هم مثل محیط واقعی، از فرزند خود مراقبت کنیم. کنترل و مراقبت فرزند با کمک سیم کارت همراه، شامل محدودیت در دسترسی و زمان استفاده، مدیریت بر نوع فعالیت ها و اطلاع از موقعیت مکانی آنها می شود.

لازم است که متوجه نوع عملکردمان باشیم تا باعث موضع گیری و ناراحتی فرزندانمان نشویم. به همین دلیل هم ارتباط صمیمی اعضای یک خانواده با هم و ارتقای سطح سواد دیجیتالی والدین، به اندازه ی تولید محتوای مناسب برای کودکان و نوجوانان و اعمال کنترل های کاربردی، مؤثر است. می توانیم بدون اینکه به کودک خود احساس بدی منتقل کنیم، از پشت پنجره ها به داخل کوچه ها بیاییم و در کنارشان بایستیم تا آنها با خیال راحت به ادامه ی سرگرمی و بازی شان بپردازند. در سری مقالات حاضر، در دنیای دیجیتال قدم به قدم جلو می رویم و مهارت همراهی با فرزندان خود را به دست می آوریم.