سید نجم الدین علیزاده از کارشناسان فرهنگی و اجتماعی طی یادداشت به آسیب‌شناسی هیئت‌های مذهبی در استان کهگیلویه و بویراحمد اینگونه پرداخته است؛

«نهایت خلقت جهان پرورش انسان‌هایی است که در برابر شداید، بر هر چه ترس و شک و تردید و تعلق است، غلبه کنند و حسینـــی شوند …» (شهید آوینی)

در ایام محرم و عزای سالار شهیدان،  هریک از مردم  و هیئت ها در تکاپو برپایی مراسم‌های ویژه این ایام قرار دارند. در ابتدای این یادداشت با توجه به اهمیت موضوع لازم است نکته ای را متذکر نمایم. در هر کنش اجتماعی با دو وجه درونی و بیرونی سر و کار داریم. آنچه که به وجه درونی و نیات افراد و هیئت‌هاست را به صاحب این روزها می‌سپاریم و امیداریم که هر حرکتی در این میان خالصانه و در جهت رضای حق باشد. اما سعی نگارنده آن است که در این مقال به وجه بیرونی و عینی و نیز آسیب شناسی پاره ای از مواردی که در هیئت‌های استان کهگیلویه و بویراحمد و به ویژه شهرستان گچساران پرداخته تا تلنگری باشد برای واکاوی و حرکت به سمت جهت گیری صحیح تا زمینه ای فراهم شده و با همراه شدن شور و شعار حسینی و نیل به معرفت هر چه بیشتر بتوانیم بهره بیشتری از این ایام را کسب نماییم.

وضعیت موجود و مطلوب

آن چه که هویداست روندی که در بخش وسیعی از هیئت‌ها  در پیش گرفته شده، به ترسیم چهره‌ای از عزاداری منجر شده که کمترین نسبتی با اسلام ناب و غایت و هدف قیام و فلسفه عزاداری ندارد. غایت و قیامی به بزرگی مقابله  و فدا شدن امام  و خاندان برای دفعِ خطرِ از بین رفتن اسلام  و هدف و نتیجه ای به ارزش زنده نگه داشتن اسلام تا ابد؛ و این ترجمان و تفسیر «انا من حسین» پیامبر (ص) است. به راستی عظیم‌ترین حرکت سیاسی تاریخ چه جایی در هیات های شهر دارند. در حقیت ظلم مضاعف به ایشان آن است که به برگزاری صرف مراسمات عزاداری –آن هم به صورتی که به آن اشاره خواهد شد- با کمترین  بهره برداری از راه و هدف امام حسین (ع) در این مراسم‌ها شاهد هستیم. اقامه «عزای حسینی» باید به سمت بصیرت افزایی و احیای «مرام حسینی» همراه باشد. شناخت و امروزی سازی یزیدیان زمانه و اعوان آن‌ها رسالت سنگین هیات هاست و بصیرت بخشی کاری بس سترگ است به عنوان مثال اگر بدانیم شمر جانباز صفین بود و فردی به نام ضحاک بن عبدالله که تا ظهر در کنار امام شمشیر زده بود و بعد از آن از جبهه حق گریخته بود. لذا وظیفه ذاکران حضرت سید الشهدا(ع) و وعاظ عالیقدر است که علاوه بر آنکه از آرمان عاشورا سخن می‌گویند به بصیرت بخشی و تبیین قیام حضرت اهتمام داشته باشند.

ظهور قومیت‌ها، طوایف و تعدد هیات ها

گچساران شهری با خرده فرهنگ‌های متفاوت است. در این شرایط طوایف  و قومیت‌ها یکی از عوامل انسجام بخش خود را در هیات ها و نیز حسینه سازی ها جستجو می‌کنند. همین عامل زمینه ای را فراهم نموده تا قومیت و طایفه گری ها پررنگ تر گردد در صورتی در لوای این انسجام قومیتی و طایفه ای افتراق‌ها و شکاف‌هایی عمیق برون زا و حتی درون زا را موجب می‌شوند.

به نظر می‌رسد عدم نظارت و جهت دهی صحیح از جانب متولیان امر زمینه ای فراهم نموده که ضریب عواملی مانند محله و مرکزیت آن یعنی مساجد؛ که باید نقش اصلی و محوری به عنوان عاملی هویت بخش باشند با کاهش ضریب مواجه شده و مؤلفه‌های قومیتی و طایفه ای چیرگی یافته‌اند؛ به گونه ای که شاهد آنیم در مسجد جامع شهر (مسجد صاحب الزمان (عج)) از برگزاری مراسم خبری نیست و وضعیت دیگر مساجد نیز حال و روز خوشی ندارد و با استقبال درخوری مواجه نیستند. در این شرایط تعدد هیئت‌ها  نیز به این شرایط  دامن زده و در جای جای شهرستان شاهد  ظهور پدیده «هر کوچه یک هیئت» هستیم به طوری که در دو کوچه کنار هم دو هیئت در رقابتی نفس گیر با هم قرار دارند. نتیجه آنکه عده ای راهی هیئت «طایفه خود» می‌شوند و عده دیگر هم با توجه به افزایش کمیت هیئت‌ها سر در گم شده و بین بقیه هیئت‌ها سرشکن  می‌شوند.

مظاهری از ولنگاری فرهنگی

مدرنیته اقتضاعاتی برای خود دارد. ظهور و سیطره مدرنیته را در پوشش، کنش‌ها و افکار بسیاری از امور و حتی در جاهایی مانند هیات های عزاداری می‌توان دید. آنچه که در بعضی از هیات های خیابانی شاهدیم ظهور هیئت‌های عامه پسند بدون توجه به نقش و آثار معنوی هیئت‌ و غلبه جنبه تفریحی شرکت در هیئت‌ و مراسم عزاداری بدون در نظر گرفتن سایر ابعاد آن، یک نوع فاصله گیری از اصالت و روح مقدس این مفاهیم است. در این شرایط متاسفانه در پاره ای از اوقات شاهد چالش‌های مضاعف و مکانی برای اختلاط‌های نا متعارف هم هستیم.

تغییر روند هیئت‌ها

تغییرات عمده هیئت‌ها به تغییر روند هیئت‌ها از شعور به شعار از روحانی محور بودن  به محوریت بخشیدن به نوحه خوان‌ها  و از رویکردهای معنوی و انقلابی به برانگیختگی صرف احساسات و نیز گسترش هیأت‌هایی عامه پسندی روبرو هستیم که متأسفانه به کارکردی تفریحی تبدیل یافته‌اند.

یکی از نقش‌های مهم در هیئت‌ها در گذشته جایگاه آموزش آموزه‌های دینی و تبیین هدف قیام سالار شهیدان بود، که از مسئله گویی شروع می‌شد و تا خطیب، سخنران، واعظ و عالم امتداد می‌یافت. اما اکنون عالمان در هیئت‌ها دیگر کمتر حضور داشته و نوحه خوان‌ها هستند که نقش اصلی را دارند.

نوحه خوان‌ها

همان طور که اشاره شد با فرو کاستن مجالس از شعور به شعار و از روحانی محوری به  محوریت بخشیدن به نوحه خوان‌ها روبرو هستیم و به نظر می‌رسد باید بین مداح و نوحه خوان تمایزهایی قائل بود. در گذشته بیشتر مداح‌ها به صورت تخصصی مداحی را دنبال می‌کردند بسیاری از آن‌ها خود شاعر بودند و شعر، ریتم و لحن و موارد مشابه را و به شکل کاملاً تخصصی دنبال می‌نمودند. آنهاحداقل هایی از ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی  برخوردار بودند و به نوعی نیز خود نظارتی داشتند. اما اکنون با نوحه خوان‌هایی سر و کار داریم که پاره ای از آن‌ها در مجالسی مغایر با عزاداری‌ها نیز می‌خوانند. به عبارتی نوحه خوان‌هایی ظهور کرده‌اند که از مداحی خارج و به خوانندگی فرو کاسته شده‌اند. این گروه بر مبنای صدای خوب و قدرت و جسارت حضور در جمع و کمی هم اعتماد به نفس حبابی و نیز ولع برای عرضه خود در بسیاری از هیئت‌ها جولان می‌دهند و گاهاً با مبالغ کلانی هم که دریافت می‌کنند موجباتی از وهن عزاداری‌ها را فراهم می‌کنند. نکته دیگر آن است دست اندر کاران امر اراده ای جهت نظارت بر این موضوع با  این درجه از اهمیت ندارند. نه فیلتری برای نوحه خوان‌ها هست و نه برای محتوای نوحه‌ها. بسیاری نیز با افرادی که در این صنف راه گم کرده‌اند به خاطر معذوریت‌های دینی و اخلاقی با تسامح برخورد می‌کنند که می‌توان گفت ضربه ای که این تسامح و تساهل به پیکره مجالس عزاداری وارد می‌کند، از منع آنان از حضور در مجلس عزا کمتر نیست.

نوحه‌ها

تحلیل محتوای نوحه‌ها که در بیشتر هیئت‌ها استفاده می‌شود نشان از نوحه‌هایی تکراری، قدیمی و بدون هیچ تناسبی با اهداف قیام امام و انقلاب اسلامی بوده به طوریکه پاره ای از آن‌ها حتی مربوط به زمان قبل از انقلاب بوده و به کرات و در چندین هیئت‌ باز تولید می‌شود. تلخی کار آنجاست که پاره ای از نوحه خوان‌ها که حتی به تقلید در لحن نیز روی آورده‌اند گاهاً پیش آمده از تلفظ صحیح بعضی از کلمات آن نیز عاجزند زیرا بیشتر این نوحه‌ها را شنیده‌اند تا اینکه از جایی و کتابی خوانده باشند. گاهی هم شاهد آنیم نوحه‌هایی استفاده می‌شود که از خال و قد و مواردی این چنین به میان می‌آید که بسیاری از دغدغه مندان این عرصه و به ویژه رهبر معظم انقلاب به تذکر به این نوع از مداحی بارها به مقابله برخواسته اند. بسیاری از نوحه خوان‌ها کمترین خلاقیت و زحمتی به خود نداده‌اند تا از منبعی آسان مانند اینترنت آن را تهیه کرده و همان را بازخوانی کنند.

رسانه‌ها و عزاداری

موضوع دیگر، بحث رسانه‌های نوظهور و عزاداری است. ظهور سایت‌های خبری  و رسانه‌هایی مانند اینستاگرام، تلگرام و … به همراه ولع بیمار گونه افراد به دیده شدن تحت هر شکل و عنوانی فضایی را موجب گشته که  نوحه خوان‌ها و هم افرادی که  از بعضی از  هیئت‌های خیابانی به عنوان تفریح  استفاده می‌کنند، دست آویزی برای نمایش و عرضه خود بهره برداری کنند و به وجه معنوی و جریان ساز آن کم توجه باشند. این  ولع دیده شدن موجب ایجاد احساس اعتماد به نفس کاذب شده و  آسیب‌هایی را متوجه آن‌هایی که پتانسیل و ظرفیت کمی دارند را موجب می‌شود. به عنوان مثال شاهد چاپ بنرهای تبلیغاتی بزرگ با عکس نوحه خوان‌ها  هستیم در حالیکه تا پیش از این چاپ عکس مرسوم نبود و صرفاً اسامی ذکر می‌شد و  از طرفی همان گونه که پیش‌تر هم اشاره  شد تغییر روند هیئت‌ها در بنرها نمود یافته به گونه ای که در پایین بنرها با فونت ریز می‌نویسند «سخنران، فلانی» و گاهی هم خبری از سخنران نیست.

مسئولان؛ دخالت یا نظارت

مسئولان امر زمانی هم که باید به مثابه داوری آگاه بر عملکرد هیئت‌ها نظارت نمایند یا با مداخله‌های نابجا که در تقابل با فرهنگ سنتی عزاداری مردم قرار گرفته و یا به مهندسی و کارگردانی حرکت‌های درونی شده مردمی می‌پردازند (نظیر جلوگیری از حرکت‌های هیئت‌ها به سمت گلزار شهدا و نیز کارگردانی و خط کشی شبکه دنا و ایستاده سینه زدن مردم بر خلاف سنت نهادینه شده گذشته) و این موارد موجب خارج نمودن هیئت‌ها از فضای مردمی خود شده و تقابل مردمی را می‌آفریند. (نظیر برگزاری مراسم روز عاشورا  در بعضی از هیئت‌ها به جای گلزار شهدا در امامزاده‌های نزدیک شهر و یا کنار شهدای گمنام)

هیأت‌هایی سکولار با نوحه‌هایی قبل از انقلاب

«هیئت‌ها نمی‌توانند سکولار باشند؛ هیئت‌ امام حسینِ سکولار ما نداریم! هر کس علاقه مند به امام حسین است، یعنی علاقه مند به اسلام سیاسی است، اسلام مجاهد است». (مقام معظم رهبری ۲۰ /۸/ ۱۳۹۲)

آنچه که در مورد ویژگی برجسته هیئت‌های سکولار می‌توان گفت: در ابتدا فردی شدن دینداریست. سکولاریسم به معنی مخالفت صریح با دین نیست؛ بلکه در تشکل‌های سکولار، اعتقادات دینی تا زمانی که صرفاً اعتقاد شخصی باشد محترم است؛ اما اگر بخواهد از جنبه شخصی و فردی خارج و مدعی نفوذ و تأثیر اجتماعی شود، سکولاریسم در مقابلش می‌ایستد.

وجه دیگر هویت غیر دینی در این هیئت‌ها آن چیزی که افراد گروه را دور هم جمع کرده است، چیزی غیر از عقاید و افکار دینی است و بر پایه احساسات مشترک ایجاد شده است. در گذشته کمتر مردم عزادار سعی به اظهار حضور جمعی داشتند در حالی که در هیات های نوظهورعزاداران وگروههای متعلق به انها سعی بر ظهور بیرونی دارند. بدین لحاظ در بعضی از هیئت‌ها به زور پول نمایشی برای پز دادن، برتر بینی و تجمل گرایی تبدیل شده‌اند. همچنین ورود بعضی از مظاهر و نمادهای مناطق دیگر مانند سنج و دمام و استفاده فزاینده نسبت به این موارد در راستای همین امر و برجسته سازی وجه نمایشی و جنبه تفریحی عزاداری تحلیل می‌شود.

هیات های غیرسکولار و انقلابی

معدود هیئت‌هایی هم که رویکردی غیرسکولار و انقلابی دارند با تنگ نظری‌هایی از بیرون مواجه شده‌اند. هرچند خود این جوانان این هیئت‌ها نیز با عدم تعامل و کم صبری خود موجباتی فراهم کرده‌اند که به اجبار در پستوی خانه‌ها غلطیده اند. هیئت‌هایی با جوانان انقلابی که باید در متن ایفای نقش کنند و اکنون در حاشیه‌اند و محکوم‌اند، مظلومیت خود را در رثای آقای مظلومان را در کنجی فریاد کنند گویی که در این منطقه، انقلابی به عظمت انقلاب اسلامی رخ نداده است و به مانند قبل از انقلاب -به جای آنکه اینان بتوانند رویکرد غالب هیئت‌های شهر را در اختیار گرفته و به سمت فضای انقلابی و حماسی سوق دهند-مظلومانه در کنج خانه‌ها قرار گرفته و خانه گردی می‌کنند.

سخن پایانی

آنچه که اشاره شد منکر فعالیت‌های خالصانه هیئت‌ها و نوحه خوان‌ها نیست و نگارنده معتقد است با همه آسیب‌هایی که به آن اشاره شد هر کدام از هیئت‌ها می‌تواند کارکرد زنده نگه داشتن دین و یاد و نام امام مظلوم را ایفا کنند و نزد حضرت حق مأجور باشند و لیکن این یادداشت کوششی و  تلنگری بود تا با نشان دادن پاره ای از کاستی‌ها راهی بگشاید تا با تحلیل و تعمق بیشتر مسیر و راهی برای شناخت راه سید و سالار شهیدان و یارانش فراهم و با معرفت افزایی، سمت و سوی مداحی‌ها و عزاداری‌ها مبتنی بر اسلام ناب و انقلابی حرکت کرده و با گنجاندن مضامین اسلامی، مضامین انقلابی، مضامین قرآنی در نوحه‌ها و همچنین منابر حداقل کاری است که می‌تواند حرکت حقیقی اباعبدالله را زنده نگه داشته و خط حسینی را پویا و شاداب حفظ نماید.

«آنان که رفتند کاری حسینی کردند و آنان که ماندند باید کاری زینبی کنند و گرنه یزیدی‌اند»