زمین‌لرزه، آتش‌فشان، چین‌خوردگی و کوه‌زایی حاصل تحرک گسل‌هاست
بر اساس نظریه زمین‌ساخت ورقه‌ای، اختلاف دما بین نقاط مختلف گوشته زمین باعث ایجاد اختلاف در چگالی قسمت‌های بالایی و پایینی خمیر کره می‌شود و این اختلاف چگالی به کمک نیروی اصطکاک بین این لایه از زمین و ورقه‌ها، منجر به جابجایی سنگ‌کره شده و گسل ها را تشکیل می دهد.
به گزارش شیما فتحی خبرنگار خبرگزاری موج کرمانشاه، بنا بر مطالعات زمین شناسان مبنی بر نحوه شکل‌گیری گسل‌ها؛ کره‌ی زمین چهار لایه‌ی اصلی دارد؛ هسته‌ی داخلی، هسته‌ی بیرونی، گوشته و پوسته؛ پوسته و لایه‌ی بالایی گوشته یک‌تکه نیستند و مانند پازل که درواقع همان گسل‌ها هستند، از بخش‌های متعددی تشکیل‌شده‌اند اما این تکه‌های پازل مانند، ثابت نیستند و روی یکدیگر می‌لغزند و در برخی مواقع با یکدیگر برخورد می‌کنند.
این تکه‌ها که به صفحه‌های تکتونیک معروف هستند در لبه‌های خود ایجاد گسل می‌کنند و زلزله‌ها نیز حول همین مناطق رخ می‌دهند و عموماً صفحه‌ها به‌آرامی حرکت می‌کنند، درحالی‌که لبه‌های آن‌ها به یکدیگر قفل می‌شوند و جابجا نمی‌شوند. زمانی که این صفحه‌ها به‌اندازه‌ی کافی حرکت کنند، ناگهان لبه‌ها نیز با سرعت بیشتر جابجا می‌شوند که این موضوع منجر به ایجاد زلزله در اطراف گسل‌ها می‌شود.
بررسی‌های علمی زمین شناسان نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین تحول علمی در تاریخ زلزله‌شناسی (مطالعه زمین‌لرزه‌ها) در اواسط قرن بیستم با پیشرفت تئوری تکتونیک های صفحه اتفاق افتاد. دانشمندان ایده تکنوتیک صفحه را پیشنهاد کردند تا شماری از پدیده‌های خاص و عجیب‌وغریب روی زمین، مثل حرکت قاره‌ها در طول زمان، بی‌نظمی فعالیت‌های آتش‌فشانی در مناطق مشخص و حضور برجستگی‌های عظیم در کف اقیانوس را توضیح دهند و اساس تئوری این است که لایه سطح زمین -لیتوسفر- که از بسیاری از صفحات تشکیل‌شده، در بالای لایه اتنوسفر می‌لغزند.
صفحات از هم دور می‌شوند در این حالت اگر دو صفحه از همدیگر دور شوند، سنگ مذاب داغ از لایه‌های منتل زیر لیتوسفر جاری می‌شود. این مواد مذاب روی سطح می‌آید (اکثراً در کف اقیانوس) و پس‌ازاین گدازه نامیده می‌شود. هنگامی‌که گدازه خنک می‌شود، سفت می‌شود تا مواد لیتوسفر جدید را تشکیل دهد و شکاف و دهانه را پر کند. این خطوطی که صفحات در دو طرف آن از هم دور می‌شوند، مرز صفحه واگرا یا جداشونده نامیده می‌شود.
در برخی از مواقع صفحات می‌توانند به‌طرف هم کشیده شوند، در این حالت اگر دو صفحه به‌طرف همدیگر حرکت کنند، به‌عنوان‌مثال یک صفحه زیر یکی دیگر کشیده می‌شود. این صفحه به زیر رفته، در لایه‌های منتل پایین‌تر فرومی‌نشیند و نشست می‌کند، و در آنجا ذوب می‌شود.
در بعضی از مرزها، جایی که دو صفحه باهم تلاقی می‌کنند و هیچ صفحه‌ای در موقعیتی نیست که زیر دیگری برود، بنابراین به‌سوی هم کشیده می‌شوند تا کوه‌ها را تشکیل دهند. خطوطی که صفحات به‌طرف همدیگر کشیده می‌شود، مرزهای صفحه همگرا یا تلاقی نامیده می‌شود.
طی شرایطی صفحات برخلاف هم می‌لغزند-در مرزهای صفحات دیگر، صفحات به‌آسانی به‌وسیله همدیگر لغزانده می‌شوند-یکی مثلاً به شمال حرکت می‌کند و یکی به جنوب. در این موقعیت صفحات مستقیماً در مرزها به داخل یکدیگر حرکت نمی‌کنند، آن‌ها محکم باهم کشیده و یا از هم رانده می‌شوند و مقدار عظیمی از کشش و فشار و درهم تنیدگی در مرزها به وجود می‌آید.
جایی که این صفحات باهم برخورد می‌کنند، شما می‌توانید گسل‌ها را ببینید -گسل‌ها که شکستگی‌هایی در پوسته زمین هستند، جایی هستند که توده‌های سنگ در هر طرف مرز در مسیرهای مختلف حرکت می‌کنند. وقوع زلزله‌ها در امتداد خطوط گسل نسبت به‌جاهای دیگر کره زمین معمول‌تر است.
تشکیل و تحرک گسل‌ها پدیده‌ای طبیعی است که انسان باید خود را با آن منطبق سازد
همایون صفایی استاد و پژوهشگر زمین‌شناسی در رابطه با نحوه شکل‌گیری گسل می‌گوید: " لایه‌های بالایی سطح زمین همواره تحت تأثیر نیرو و تنش‌های متعددی هستند. اما زمانی که این تنش‌ها بیش‌ازحد تحمل لایه‌ها شوند، شاهد گسیختگی آن‌ها هستیم، زلزله یا زمین‌لرزه زمانی رخ می‌دهد که دولایه یا بلوک از سطح زمین روی یکدیگر می‌لغزند. در این حالت معمولاً یکی از لایه‌ها ثابت و دیگری متحرک است که به نمونه‌ی متحرک گسل می‌گویند. در این حالت در عمق پایین‌تر از سطح زمان، نقطه‌ای وجود دارد که عامل اصلی ایجاد لرزه است این نقطه را Hypocenter می‌نامند. امتداد این نقطه در سطح زمین نیز Epicenter نام دارد که عموماً از آن به‌عنوان مرکز زمین‌لرزه نام‌برده می‌شود.
وی می‌افزاید: حرکت صفحه‌ها نسبت به یکدیگر در سه جهت مختلف رخ می‌دهد؛ از یکدیگر دور می‌شوند که در این حالت مواد بخش گوشته‌ی زمین به سطح زمین فوران می‌کند. به یکدیگر نزدیک می‌شوند که لایه‌ها روی‌هم قرار می‌گیرند و حرکت می‌کنند. درنهایت نیز لایه‌ها در کنار یکدیگر می‌لغزند.
دکتر صفایی ادامه می‌دهد: زمانی که صفحه‌های بالایی زمین در حال حرکت هستند اما لبه‌های آن‌ها به یکدیگر گیرکرده‌اند، انرژی موجود به‌آرامی در این لبه‌ها ذخیره می‌شود. زمانی که این انرژی ذخیره‌شده بیش از نیروی اصطکاک بین دو صفحه‌ی مجاور می‌شود، ناگهان رها و به سطح زمین منتقل می‌شود. این انرژی در تمامی جهات و به شکل موج‌های لرزشی پخش و باعث لرزش زمین می‌شود."
عمق گسل‌های ایران تا 700 کیلومتر می‌رسد
بنا بر گفته رئیس مرکز لرزه‌نگاری کرمانشاه، اگرچه ضخامت سنگ‌کره در خشکی‌ها حدود ۱۰۰ کیلومتر است اما یکپارچه نیست و از تکه‌هایی به نام ورقه تشکیل‌شده است که روی خمیر کره جابجا می‌شوند درواقع سنگ‌کره از ۷ ورقه بزرگ و تعدادی ورقه کوچک تشکیل‌شده است که بزرگ‌ترین ورقه آن، ورقه اقیانوس آرام است و به‌طور کامل در زیرآب قرار دارد.
فروزی در ادامه می گوید: اسم گسل که می‌آید، افراد فکر می‌کنند درباره یک نقطه خاص صحبت می‌شود؛ درحالی‌که گسل‌ها ممکن است چند هزار کیلومتر امتداد و تا ۷۰۰ کیلومتر عمق داشته باشند. درمجموع منطقه ایران در ردیف منطقه آلتیمالیا قرار دارد؛ یعنی از هیمالیا تا آلپ در سوئیس که همه جزو مناطق زلزله‌خیز است و گاهی عمق گسل‌های ایران گاه تا ۷۰۰ کیلومتر می‌رسد و در کنار آن، میزان حرارت داخل زمین در مناطق زلزله‌خیز تا هفت هزار درجه سانتی‌گراد است.
وی می‌گوید: زمین شناسان به کمک نظریه زمین‌ساخت ورقه‌ای علاوه بر جابجایی قاره‌ها، پدیده‌هایی همچون زمین‌لرزه، آتش‌فشان، چین‌خوردگی، گسل و کوه‌زایی را نیز توجیه می‌کنند.
ارسال نظر