شیما فتحی_ خبرگزاری موج کرمانشاه، "کولبر" اسمی ساده در لفظ اما سخت و دردناک در عمق کار ...

به قول خودشان دستشان روی زانو و کمر تا نیمه تا می کنند اما دستشان جلوی عائله باز است، کارشان سرما و گرما، کوه کویر نمی شناسد، محموله هر چه می خواهد باشد سیگار، چای، پارچه، تلویزیون و یا هر وسیله برقی دیگر فرقی نمی کند، بار کول می‌کنند، چشمشان به مسیر است تا رسیدن به مقصد، فقط باید برسند حتی به تیراندازی، سقوط و حتی چشیدن طعم مین....

اما چرا یک انسان باید رفع معیشتش تن به چنین کار جانکاهی بدهد و اینکه اساسا این شغل که تحت عنوان کولبری معروف است و به طور متوسط زایده تفکر مرزنشینان برای کسب درآمد بیشتر بوده از کجا شروع شده و چه مزایا و معایبی را ورای بعد فردی، برای جامعه به همراه دارد ؟

آنچه واضح است توجه به این نکته می باشد که مجموع مرزهای ایران ۱۱ هزار و ۲۴۰ کیلومتر است که ۶۳ درصد مرز خشکی و ۳۷ درصد مرز آبی است و اکنون ۹۰ درصد تجارت جهانی از طریق حمل و نقل دریایی انجام می‌شود.

یکی از طولانی‌ترین و مهمترین مرزهای ایران با کشور عراق است که از استان خوزستان شروع و استان‌های ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی را شامل می‌شود. ایران در بین همسایگانش طولانی‌ترین مرز را با جمهوری عراق دارد، مسافتی حدود هزار و ۴۵۸ کیلومتر، که بخشی از آن را رودخانه اروندرود تشکیل می‌دهد.

اکنون در ۱۶ استان کشور با حدود ۴۵ درصد جمعیت ایران، ۵۷ بازارچه مشترک مرزی (فعال و غیرفعال) با هفت کشور وجود دارد اما توسعه صادرات غیرنفتی و بهبود وضعیت مرزنشینان به عنوان اهداف اصلی تاسیس بازارچه‌ها هنوز محقق نشده است.

استان کرمانشاه با ۳۷۱ کیلومتر مرز و داشتن سه مرز رسمی پرویزخان، خسروی و سومار و پنج بازارچه مرزی یکی از استان‌های مهم در میان همسایگان با کشور عراق در ارتباط با تجارت و بازرگانی است.

بنا بر تعریف " کولبر اکنون در مفهوم و مصداق رایج آن کسی است که باری را از مسیرهای ناهموار از یک طرف مرز به طرف دیگر در ازای دستمزد بر دوش خود حمل می کند. در مناطق مرزی ایران زنان و مردان از سنین مختلف به این شغل کاذب مشغول هستند. شغلی که موقتی است و فقط برای امرار معاش روزانه به آن پرداخته می شود، در واقع کولبری یکی از پر مخاطره ترین شغل ها در مناطق مرزی است که به نوعی به عنوان کسب امرار معاش، مردم به آن روی می آورند.

حال دلیل اصلی پیداش پدیده کولبری چیست؛ مطالعات و پژوهش‌های مربوط به این آسیب اجتماعی حاکی از آن هستند که افزایش آمار کولبری، بطور مستقیم تحت تاثیر افزایش میزان بیکاری و اشتغال ناقص در کشور و به ویژه در مناطق مرزی است و ۴ استان درگیر پدیده کولبری یعنی استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام است. 

طبق گزارش، برنامه تولید و اشتغال بر پایه سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در می‌یابیم که نرخ بیکاری استان‌های درگیر پدیده کولبری بیش از نرخ بیکاری میانگین در کشور است. این وضعیت دستکم در مورد استان‌های کرمانشاه، آذربایجان غربی و کردستان براساس آمار بیکاری در سال ۱۳۹۷، به چشم می‌خورد. بیکاری بالاتر از حد میانگین مناطق مرزنشین بطور طبیعی سه راه را پیش روی جوانان ساکن این استان‌ها به عنوان بزرگترین بخش بیکاران یک استان خواهد کرد: آنان یا باید دست به مهاجرت از استان خود زده و به سراغ استان‌هایی بروند که وضعیت اشتغال در آن‌ها بهتر است و به عنوان مهاجر حاشیه‌نشین در این استان‌ها زندگی بگذارنند، یا دچار مشکلاتی نظیر افسردگی و اعتیاد شده و دست به اعمال خلاف قانون نظیر سرقت و مانند آن خواهند زند یا آن که در نهایت ناچارند در همان استان خود مشغول اشتغال در مشاغلی همچون دستفروشی، کولبری، سوخت‌بری یا مانند آن شوند که این مشاغل نیز خود نوع دیگری از آسیب اجتماعی به شمار می‌روند.

تا اینجای کار مصداق و کارکرد اصلی شغل کولبری مشخص شد، حال باید دید که این حرفه و شیوع آن در سطح جامعه چه عواقب و معایب سوئی را به کشور تحمیل می کند؟ " 

علی مویدی، رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در خصوص آسیب هایی که پدیده قاچاق تحت لوای کولبری به جامعه می زند، می گوید: " بطور کلی پیامدهای قاچاق کالا در هر کشوری در دو دسته آشکار و پنهان خلاصه می شوند. عوارض آشکار از ورود، عرضه و مصرف اجناس قاچاق برای کشورهای مختلف در کاهش مصرف کالاهای تولید داخل و دارای مجوز می¬باشد، که نتیجه آن تعطیلی بنگاه ها و بیکاری جوانان و نیروهای جویای کار است. اما عوارض پنهان عرضه این نوع از کالاها مواردی هستند که شاید کمتر به آنها توجه شده باشد."

وی ادامه داد: در حقیقت قربانیان اصلی پدیده قاچاق - بعد از اقتصاد کشور - کولبران و چتر بازان هستند که بخش قابل توجهی از انگیزه‌ها و عوامل موثر در پرداختن به چنین فعالیت‌هایی، مشکلات اقتصادی و بضاعت ضعیف مالی آنها است. بیشتر این افراد با درآمد اندکی که از کولبری به دست می‌آورند، به عاملانی برای قاچاقچیان مادر تبدیل شده‌اند. در حقیقت نبود شغل و درآمد باعث شده مردم این مناطق برای امرار معاش و رفع نیازهای اولیه زندگی‌شان مجبور به کولبری شوند."

اما در این بین دولت تاکنون چه راهکارهای تشویقی و تنبیهی را برای کنترل پدیده کولبری در راستای مبارزه با قاچاق کالا برداشته است و تاکنون چقدر درذ طرح ها موفق بوده است؟ 

طی دو سال گذشته تاکنون "برنامه عملیاتی دو سالانه دولت (۱۳۹۹-۱۴۰۰) که همراه با لایحه بودجه منتشر شده، راهکارهایی از سوی دولت برای حل مشکلات روستانشینان و عشایر به ویژه در نقاط مرزی ارائه شده است. با این حال به نظر نمی‌رسد که این برنامه‌ها نیز بتوانند تاثیرچندانی بر کاهش جمعیت کولبران بگذارند.

در این برنامه عملیاتی و برنامه اجرایی مربوط به «قانون ایجاد اشتغال در مناطق روستایی و عشایری» در سال جاری، دولت تلاش کرد تا با اجرای آن، جمعیت بیکاران در مناطق روستایی را کاهش دهد، از واحدهای تولیدی حمایت کرده و تسهیلات در اختیار آن‌ها قرار دهد. اما طبق گزارش مذکور، بیشتر واحدهای حمایت شده، واحدهای کوچک و با بازدهی پایین بوده‌اند و شاغلان این بخش اغلب فاقد حمایت بیمه‌ای هستند.

یکی دیگر از برنامه‌هایی که توسط دولت و به صورت ویژه برای بهبود نرخ اشتغال و وضعیت معیشت شهروندان مناطق مرزی در نظر گرفته شده است، طرح‌های مربوط به توسعه کشاورزی و باغی در کشور است. «پروژه ارتقای معیشت مناطق مرزی» عنوان طرحی است که در شرح آن در برنامه تولید و اشتغال می‌خوانیم: «پروژه ارتقای معیشت مناطق مرزی عموماً از طریق توسعه باغات در استان‌های مرزی انجام می‌پذیرد». در واقع هدف از اجرای این طرح آن بوده است که با توسعه کشاورزی باغی در کشور بتوان بر افزایش نرخ اشتغال در مناطق مرزی اثر گذاشت و شهروندان را ترغیب کرد که به جای کولبری، در فعالیت‌های باغداری مشغول به کار شوند. اما اولین نکته آن است که باغداری نیز خود یکی از انواع اشتغال فصلی است و تقریباً تمامی کارگران این بخش دارای اشتغال ناقص هستند. گسترش باغداری بطور حتم بر افزایش نرخ اشتغال شهروندان مناطق مرزنشین اثرگذار خواهد بود، اما باز هم شاغلان این بخش در فصل زمستان دچار بیکاری فصلی خواهند شد که همین امر می‌تواند باعث شود تا آنان در این فصل به فکر مهاجرت فصلی و یا انجام اقداماتی نظیر کولبری بیافتند.

با این حال به نظر می‌رسد طرح مذکور نیز چندان عملیاتی نشده است. بر طبق گزارش مذکور، برای این طرح مبلغ ۴۲۰۰ میلیارد ریال تسهیلات از محل ترکیب منابع صندوق توسعه ملی و نظام بانکی به صورت مساوی و ۵۰۴ میلیارد ریال یارانه نرخ سود تسهیلات برای این منظور اختصاص داده شده است. در همین گزارش آماری از عملکرد دستگاه‌های مسوول برای انجام این برنامه ذکر شده است که چندان امید بخش به نظر نمی‌رسد. براساس آمار پرونده‌هایی که تاکنون تشکیل شده‌ است، می‌توان دریافت که اشتغال احتمالی ایجاد شده در این مناطق چندان گسترده نخواهد بود.

آمار ارایه شده مربوط به طرح‌ها و برنامه‌های اجرایی در بخش صنعت نیز نشان از رونق چندانی در مناطق درگیر پدیده کولبری ندارند. با وجود برنامه‌های متعددی که برای افزایش اشتغال در کشور و در بخش صنعت، اما طبق گزارش مذکور و اطلاعات بدست آمده از سامانه هماهنگ و تا پایان ۲۹ آبان ماه ۱۳۹۸، تنها به ۴ برنامه در استان آذربایجان غربی، ۱ برنامه در ایلام، ۱ برنامه در کردستان و ۳ برنامه در کرمانشاه، تسهیلات پرداخت شده است. در نتیجه باید گفت روند کُند اعطای تسهیلات در این بخش نیز نمی‌تواند راه حلی فوری و اثرگذار بر کاهش جمعیت کولبران باشد."

با ذکر اوصاف به نظر می‌رسد هیچکدام از برنامه‌های اصلی مربوط به تولید و اشتغال، موضوع اشتغال جایگزین برای کولبران را در دستور کاری خود قرار نداده‌اند. از یکسو بخش بزرگی از برنامه‌های ارایه شده در گزارش‌های سازمان برنامه و بودجه برای دو سال آینده، همچون برنامه‌های مفصل حمایت از توسعه فناوری‌ها و اقتصاد دانش‌بنیان، برنامه‌های تولید و اشتغال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مانند آن بیشتر اشتغال جمعیت تحصیل کرده کشور را به عنوان هدف خود انتخاب کرده‌اند. طرح‌هایی نیز همچون «بازآفرینی شهری» نیز بیشتر با محوریت توسعه اقتصادی شهرهای بزرگ و افزایش گردش مالی در این مناطق طراحی شده‌اند و اگر کارآفرینی خاصی صورت دهند، تنها با مهاجرت کولبران از محل زندگی خود ممکن خواهد بود، زیرا بخش بزرگی از کولبران را افراد فاقد مهارت یا تحصیلی تشکیل می‌دهند که در مناطق کم‌برخوردار و فقیر روستایی سکونت‌ دارند و نیازمند حمایت‌های جدی هستند.

این در حالی است که به نظر می‌رسد حل معضلات مربوط به کولبران نه تنها نیازمند ساماندهی معابر پیله‌وری یا تصویب قوانین حمایتی از این قشر زحمتکش است، که تنها زمانی ممکن خواهد بود که برای کولبران فرصت اشتغال در مشاغل بهتر ایجاد شود و آنان بتوانند به جای کولبری به شغل دائمی دیگری بپردازند که وضعیت درآمدی آنان را سامان دهد و بهبود ببخشد و فرد دیگر نیازی به حمل بار با آن مشقت و سرآزیر کردنش به بدنه جامعه نه تنها امنیت جانی و خانوادگی فرد عملا سوخته و در حال خاکست شدن است بلکه جامعه و تولیدکنندگان کشور نیز با خیالی آسوده در تثبت اقلام پوشاکی، خوراک، دارو و .... داخلی اقدام خواهند کرد.

با ذکر موارد فوق و بیان دغدغه های مرزنشینان که البته بسیار نیز حائز اهمیت است، می طلبد دولت و مسئولین در راستای تدوین، تصحیح و ارائه یک برنامه مدون و البته همه گیر و راهبردی نسبت به نهادینه سازی خرده فرهنگ های کشور که البته بسیار نیز مهم و در خور توجه است، اقدام کنند.