به گزارش خبرنگار خبرگزاری موج، در بخش دوم از مقاله می خواهیم ببینم که در شکل گیری روابط باکو و ریاض، نقش وهابیت و بهره گیری از عنصر مذهب به چه شکل بوده است؟ اگر به تاریخچه این مناسبات نگاهی بکنیم، می بینیم که جمهوری آذربایجان در دوره پس از فروپاشی شوروی، از جمله اهداف مراکز وهابی مورد حمایت ریاض برای نفوذ بوده است. پس از اعلام استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ و همزمان با تشدید نابسامانی‌ ها و مشکلات معیشتی مردم، در کنار موسسات میسیونری مسیحی و غیرمسیحی، سازمان ‌های وهابی نیز تحت پوشش کمک‌ رسانی و امور خیریه وارد این کشور شدند.

سازمان‌ های به اصطلاح خیریه متعلق به عربستان سعودی، کویت و امارات متحده عربی از مشکلات آوارگان جنگ قراباغ برای نفوذ به جمهوری آذربایجان بهره گرفتند.عربستان سعودی همچنین در قالب جذب طلاب علوم دینی در دانشگاه اسلامی مدینه، در حقیقت جذب نیرو را در راستای جریان وهابیت در جمهوری آذربایجان از همان ابتدای دهه ۱۹۹۰ آغاز کرد. عربستان سعودی توانسته است از طریق تحصیل‌کردگان آذربایجانی الاصل دانشگاه اسلامی مدینه، جریانی وهابی را در جمهوری آذربایجان ایجاد و تقویت کند. جالب آنکه، برغم حساسیت منفی بسیار نهادهای حکومتی نظیر کمیته دولتی امور دینی و رسانه های دولتی جمهوری آذربایجان به طلاب و تحصیل کردگان حوزه های علمیه کشورهای شیعی، معمولا درباره تحصیل کردگان در مراکز آموزشی وهابی سکوت می شود. بخش مهمی از جریان وهابی در جمهوری آذربایجان را فردی به نام «قامت سلیمان‌اف» رهبری می‌کند. وی امام جماعت مسجد جمعه منطقه نریمانف، موسوم به «مسجد ابوبکر» است. این مسجد براثر اختلاف درونی گروه‌های وهابی و در پی انفجار نارنجک ، در آگوست ۲۰۰۸، به حالت نیمه فعال درآمد.

اما فعالیت وهابی ها در مسجد جمعه منطقه نریمانف که با مساعدت حیدر علی اف، رییس جمهوری وقت، «مسجد ابوبکر» نام گرفته بود، هیچ‌گاه متوقف نشد. بعد از انفجار نارنجک در این مرکز تجمع وهابی ها در باکو در آگوست ۲۰۰۸ و اعلام تعطیلی این مسجد برای تحقیقات قضایی، فعالیت وهابی‌ های تحت رهبری سلیمان‌اف تقریباً به شکل زیرزمینی ادامه یافت. از سال ۲۰۱۵  نیز در نتیجه فعال‌تر شدن مراودات رهبران باکو و ریاض، زمزمه‌ های بازگشایی علنی مسجد ابوبکر شنیده می‌شود و رفت و آمد قامت سلیمان اف و سایر وهابی ها به این مسجد بیشتر شده است. این چهره وابسته به عربستان سعودی در جمهوری آذربایجان در ۲۶ ژوئن سال ۲۰۱۷ توانست پس از گذشت حدود یک دهه، نماز عید فطر جمعیت وهابیان را در یکی از خیابان‌ های باکو برگزار کند که آشکارا نشانه‌ای از افزایش نفوذ و موقعیت عربستان سعودی در باکو بود. این حرکت نمایشی، نشان می داد در حالی که برگزاری مراسم مذهبی مردم شیعه جمهوری آذربایجان در کوچه ها و خیابان های شهرهای این کشورممنوع شده است، وهابی ها از آزادی کامل در این زمینه برخوردار شده اند.

در واقع درست در زمانی که نگرانی های مردمی از فعالیت وهابی ها در جمهوری آذربایجان اوج گرفته بود، وهابی ها توانستند در فضایی باز در باکو، مانوری سیاسی با ظاهری دینی و تحت پوشش نماز عید فطر اجرا کنند. تجمع وهابی ها در باکو و خطبه خوانی قامت سلیمان اف در آن، یعنی دو روز پس از عید فطر رسمی عربستان سعودی، سیاسی بودن آن را  محرز ساخت. حال آنکه پیش از آن، قامت سلیمان اف اعلام کرده بود گروه تحت رهبری وی، تابع قوانین و مقررات دولت جمهوری آذربایجان است و براساس تقویم همان دولت، عید فطر را برگزار خواهد کرد. اما، این گروه وهابی برای اینکه همزمان با اکثریت شیعه مردم جمهوری آذربایجان مرام عید را برگزار نکند، روز ٢۶ ژوئن ۲۰۱۷ را برای ایراد خطبه قامت سلیمان اف در باکو برگزید و تجمع خود را تحت عنوان نماز عید فطر، یک روز پس از ۲۵ ژوئن که رسما عید فطر اعلام شده بود، تشکیل داد.

در دوران اوج فعالیت آشکار جمعیت وهابی به سرکردگی قامت سلیمان اف در «مسجد ابوبکر»، « جوشوا کوجرا»  خبرنگار نشریه اینترنتی The State در گزارشی تاکید کرد: «هر روز بر تعداد وهابی ها در این مسجد که  از محلات شلوغ و پر رفت و آمد باکو است، افزوده می شود. «قامت سلیمان اف» در این مسجد خطبه های افراطی از نوع سعودی که حکومت جمهوری آذربایجان از آن واهمه دارد، قرائت می کند. عجیب است که حکومت جمهوری آذربایجان علی رغم تعطیل کردن چنین مساجدی در کشور، اجازه ادامه فعالیت به مسجد ابوبکر را داده است.»

اما، در سال های بعد تحت تاثیر بحران  سوریه و اعزام دستکم هزار نفر از وهابی های جمهوری آذربایجان به سوریه و عراق برای جنگیدن و آدم کشی در صفوف داعش، زنگ خطر این گروه برای باکو به صدا درآمد. سران وهابی های جمهوری آذربایجان علی رغم اظهارات رسمی خویش مبنی بر مخالفت با افراط گرایی و تروریسم، در مجالس خصوصی خود به تبلیغ افراط گرایی می پرداختند و مردم را به پیوستن به گروههای تروریستی در سوریه تشویق می کردند. افرادی مثل علی خان موسی اف، از تعلیم یافتگان عربستان سعودی در جمهوری آذربایجان ضمن تاکید بر اینکه حوادث سوریه به مثابه جهاد است، خواستار حضور در آنجا می شدند. اعترافات آذر ایوب اف و وقار حاجی اف ، دو تن از وهابی های دستگیر شده پس از بازگشت از سوریه در سال ۲۰۱۶ نیز نشان دهنده همین واقعیت بود. بخصوص ، پس از برکناری ژنرال الدار محموداف، از وزارت امنیت ملی جمهوری آذربایجان، برخی از زوایای پنهان فعالیت های مخرب وهابی ها علنی شد. البته، این نیز روشن شده است که افراطی گری وهابی ها این فرصت را برای دولتمردان باکو فراهم می کند تا به بهانه مبارزه با افراطی گری، بجای وهابی ها، گروه های اصیل شیعی را مورد تهاجم قرار دهند.

حسن گلی، از کارشناسان مسایل جمهوری آذربایجان، در این باره تاکید می کند : « آمریکا، صهیونیسم، غرب و نیز سران وهابی برخی کشورهای عربی آگاهند که تنها خطری که ثروت و قدرت نامشروع و اهداف استعماری و ظالمانه شان را در مقابل مستضعفین جهان تهدید می کند، موج اسلام خواهی مردم جهان است که الگوی فکری و سیاسی خود را از عقاید و تجارب منطبق بر ظلم ستیزی و عدالت طلبی یگانه مذهب رهایی بخش اسلام یعنی شیعه کسب می کند. لذا آنها با تشکیل یک مثلث شوم که دارای ابزار مشترک قدرت، مذهب و ثروت هستند، در صدد مقابله با تشیع هستند. جمهوری آذربایجان نیز که بعد از ایران دومین کشور شیعی جهان است، از اهداف این ائتلاف شمرده می شود.»

از همین رو، باکو و ریاض در سال های اخیر پیشبرد سیاست وهابی گرایی در جمهوری آذربایجان را وارد فاز جدیدی کردند که با عضوگیری برای وهابیت از طبقه پایین جامعه تفاوت هایی دارد. در دوره جدید، ارتباط با وهابی ها بیش تر در قالب همکاری های سازمان ها و نهادها نمود داشته است. از جمله  این سازمان ها و نهادها می توان به «کمیته دولتی امور دینی جمهوری آذربایجان» اشاره کرد. مسئولان این اداره دولتی جمهوری آذربایجان، با مسئولان حج و «وزارت دعوت و ارشاد» سعودی و « مرکز گفتگوی ادیان و فرهنگ های ملک عبدالله» پیوسته در حال همکاری هستند. همچنین همکاری های «مرکز تحقیقات راهبردی ریاست جمهوری آذربایجان» با « مرکز تحقیقاتی ملک فیصل»، « مرکز تحقیقات اسلامی» و « مرکز تحقیقات دیپلماتیک» عربستان سعودی در زمره همکاری های هدفمند باکو و ریاض محسوب می شود. در این روند حضور هیات های سیاسی ، فرهنگی و رسانه ای باکو در جشنواره « الجنادریه» عربستان سعودی و انتشار ترجمه آذری کتب ویژه ترویج عقاید وهابی در جمهوری آذربایجان با محوریت توسعه وهابی گری قابل توجه است.

بیشتر بخوانید:

نمایی کلی از مناسبات باکو و ریا