با برگزاری رفراندوم و جدیت حکومت در اجرایی کردن اصلاحات، اختلاف میان روحانیان با دولت اسدالله علم شدت گرفت و با حمله نیروهای نظامی و امنیتی به مدرسه فیضیه (۲ فروردین ۱۳۴۲) رویارویی طرفین متخاصم افزوده شد. با سخت‌گیری‌های صورت گرفته، تعداد مخالفین بیش از پیش بر ضد طرح‌های اصلاحی موسوم به انقلاب سفید افزایش یافت و با آغاز ماه محرم خرداد ۱۳۴۲ دامنه بحران شدت گرفت.

در ماه محرم علما و روحانیون عملکرد دولت علم را مورد انتقاد قرار دادند و مردم شهرهای قم و تهران بیشترین درگیری میان روحانیون و رژیم پهلوی صورت گرفت. با افزایش مخالفت روحانیان، دولت علم نیز خود را برای مقابله آماده کرد. در پی سخنرانی شاه در ۶ خرداد ماه ۱۳۴۲ در کرمان، روحانیان را همچون دزدان و غارتگران دانست و به حیوانات نجس تشبیه کرد. امام خمینی (ره) با توجه به روند پیش آمده، هیچگونه مصالحت بین آن‌ها و دولت نمی‌دید، از این رو در ۱۳ خرداد ماه ۱۳۴۲ در پاسخ به بیانات شاه، سخنرانی کوبنده‌ای داشت.

بدین ترتیب، اسدالله علم دستور داد مراسم مذهبی و سوگواری را در شهرهای قم و تهران مورد تهاجم قرار دهند. طی روزهای ۱۳ و ۱۴ خرداد ماه ۱۳۴۲ تعداد زیادی از روحانیان دستگیر شدند.

با این عمل رژیم پهلوی مبنی بر دستگیری روحانیان و معترضین، تظاهرات گسترش یافت. از این رو در ۱۴ خرداد ماه تظاهرات گسترده‌ای در شهر تهران صورت گرفت. اسدالله علم دستگیری حضرت امام (ره) را راه حل مناسبی برای پایان دادن به اعتراضات دانست. در پی این تصمیم، ۱۵ خرداد ماه حضرت امام (ره) دستگیر و به تهران منتقل شدند. وی در پادگان قصر زندانی شد.

با پخش شدن خبر دستگیری امام خمینی (ره)، به منظور مخالفت با دولت، مردم شهر قم به خیابان‌ها آمدند. شهر تهران نیز در این امر همگام شد. بار دیگر دولت علم دست به سرکوب تظاهرکنندگان زد.

نامه شهربانی خراسان درباره دستگیری آیت الله خامنه‌ای در آستانه ۱۵ خرداد

در پی درخواست امام خمینی (ره) از علمای بلاد برای استفاده از فرصت ماه محرم و تبلیغ حادثه فیضیه بر منابر عمومی، آیت الله خامنه‌ای راهی بیرجند شدند؛ و پس از چند روز سخنرانی، در روز تاسوعا دستگیر شدند.

نامه شهربانی خراسان درباره دستگیری آیت الله خامنه‌ای در آستانه 15 خرداد 42:

محترما باستحضار می‌رساند طبق گزارش شماره 5/203 – 42/3/12 شهربانی بیرجند آقای سید علی فرزند حاجی سیدجواد خامنه‌ای محصل مدرسه حجتیه قم 24 ساله برای وعظ به آنجا آمده و در شهر از جریانات قم و ایراد ضرب به علما بیاناتی نموده و اذهان عمومی را تحریک کرده نامبرده دستگیر و پرونده به نظر آقای بازپرس رسیده و فعلا در شهربانی مذکور تحت نظر می باشد. به شهربانی مربوطه دستور داده شد، مشارالیه را با پرونده به مشهد اعزام دارد که شخص مذکور ساعت ۲۲ روز ۱۱ خرداد ۴۲ وسیله مامورین بدرقه وارد و صبح روز ۲۰ خرداد ۴۲ به ساواک خراسان تحویل گردیده است.

واکنش آیت الله حکیم به جنایت رژیم پهلوی در ۱۵ خرداد ۴۲

آیت‌الله حکیم با شنیدن وقایع ایران در ۱۵ خرداد ۴۲ و آنچه با شیعیان در ایام محرم انجام گرفته بود، حالش دگرگون شد و در پیامی که به آیت‌الله احمد آشتیانی نوشت، به اتفاقاتی که رخ داده بود واکنش نشان داد.

متن کامل پیام بدین شرح است:

«بسم‌الله الرحمن الرحیم

خبر حوادث خونین ایران را که همواره موجب شدت یافتن زخم‌های حوادث گذشته بسیار نزدیک می‌باشد دریافت داشتم. یقین دارم اصرار مسئولین امور در پیروی از سیاست کوبیدن و ارعاب مردم در فاصله‌های پی در پی کاشف از عجز آنها در اداره امور مملکت است. باید از اینگونه سیاست بازی‌ها بهراسند که به طور قطع آنها را به پرتگاه سقوط مبتلا خواهد ساخت و اندیشه بد دامنگیر صاحبش خواهد شد. نفرت و استنکار شدید ما را به مسئولین امور از این نحو رفتار ناهنجار به عموم مومنین به خصوص طبقه روحانیون ابلاغ نمایید.

تحولات ایران در روزنامه های اروپا و آمریکا

در نامه‌ای محرمانه از تحولات ایران در روزنامه‌های اروپایی و آمریکایی آمده است:

مسافری که از اروپا آمده و شخص بی طرفی است اظهار می‌نمود، قبل از واقعه 15 خرداد تقریبا روزنامه های اروپا راجع به تحولات ایران یا سکوت اختیار کرده بودند و یا اینکه روحانیون ایران را مخالف اصلاحات ارضی و آزادی زن ها معرفی می‌کردند و از اعلیحضرت و اقدامات ایشان تعریف می کردند ولی پس از 15 خرداد و حوادث اخیر تقریبا تمام روزنامه های اروپایی و روزنامه های آمریکایی که در اروپا چاپ می‌شود مثل هرالد تریبیون همه می نویسند مردم ایران مخالف شاه خود هستند و این انقلاب و قیام علیه شاه ایران برپا گردید به طوری که افکار عمومی مردم کشورهای آزادی حتی ایرانیان مقیم اروپا و آمریکا متوجه وجود خطری برای رژیم ایرانی گردیده است.

از شایعه تا واقعیت

در پی انتشار اخبار مبنی بر همکاری ارتش با نیروهای مردمی، نامه‌ای مبنی بر شایعه بودن این اخبار، از سوی اطلاعات داخلی رژیم صادر شد. در این نامه آمده است:

بین بازاری‌ها و طبقات مختلف مردم شایع شده بعد از واقعه تیراندازی روز پانزدهم – شانزدهم خرداد تهران تیمسار اویسی فرمانده لشکرگارد افسران مامور لشکرگا را جمع و ضمن سخنرانی با آنها می گویند در جنگ دو روزه دو هزار عدد فشنگ مصرف شده پس چرا عده مجروحین کمتر از تعداد فشنگ های مصرف شده می باشد. یکی از افسران که دچار احساسات شده از جای خود بلند شده می گوید تیمسار این مردم هموطنان ما هستند ما چگونه می‌توانیم به تعداد گلوله‌های مصرف شده آدم بکشیم. از این میان افسر مذکور تیمسار اویسی عصبانی شده دستور بازداشت او را صادر کرده و قرار است او را از ارتش نیز اخراج نمایند. در بین مردم همه جا نسبت از این است که تیمسار اویسی دستور داده است که اجتماع کنندگان مورد هدف قرار گیرد و خصومت شدیدی نسبت به وی و مردم به وجود آمده است.

آمار دستگیری تظاهرکنندگان ۱۵ خرداد

به دستور شاه و اسدالله علم، تظاهرکنندگان 15 خرداد 1342دستگیر شدند. مکاتبات اسدالله علم با وزارت کشور و سازمان اطلاعات و امنیت کشور در مورد اقدامات روحانیون در ایجاد تظاهرات در روزهای تاسوعا و عاشورا و دستگیری آیت‏الله خمینی در قم به شرح زیر می‌باشد:

بازداشتی ماده ۵: ۲۷۳ نفر

آزادی ماده ۵: ۴۱ نفر

انتقالی ماده ۵: ۱ نفر

موجودی ماده ۵: ۲۲۳

بازداشتی لشکر گارد: ۳۱۱ نفر

آزادی لشکر گارد: ۱۲ نفر

انتقالی لشکر گارد: ۲۰۰ نفر

موجودی لشکر گارد: ۶۶ نفر

بازداشتی دادسرای نظامی: ۱۲۰ نفر

آزادی دادسرای نظامی: ۳۴ نفر

موجودی دادسرای نظامی: ۶۶ نفر

تحت نظری: ۶ نفر

۱- از روز ۱۶ خرداد که برای زندانیان قرار صادر شده تاکنون مجموعا ۷۱۴ نفر تحویلی اثر شده اند.

۲- از این تعداد جمعا ۱۵ نفر آزاد شده‌اند.

۳- از این عده جمعا ۲۰۰ نفر به زندان جمشیدیه منتقل شده‌اند.

۴- از زندانیان مانده یک نفر به نام شیخ حسین لنکرانی به زندان قزل قلعه منتقل شده است.

۵- از تعداد موجود در دائره بازداشتگاه ۲۲۳ نفر طبق ماده ۵ بازداشت هستند.

۶- از تعداد موجود در دایره بازداشتگاه ۶۶ نفر طبق قرار بازپرسی های دادسرای نظامی بازداشت هستند.

۷- از تعداد موجود در دایره بازداشتگاه ۶۶ نفر طبق قرار لشکرگارد های دادسرای نظامی بازداشت هستند.

۸- تا صبح روز شنبه ۱/۴/۴۲ تعداد ۶ نفر بدون قرار زندانی هستند.