، روز دوشنبه (۱۲ شهریور) وزارت خارجه کشورمان، سفیر روسیه را «دعوت» کرد تا درباره مواضع ایران در خصوص قفقاز، تمامیت ارضی و درگیری ها بر سر زنگزور به وی توضیحاتی ارائه دهد. این «دعوت» در واقع نوعی اعتراض رسمی جمهوری اسلامی ایران به رویکرد اخیر روسیه در مسئله این دالان است که در صورت احداث آن، منافع استراتژیک کشورمان با تهدید جدی روبرو می شود.

در حال حاضر مشخص شده است خط قرمز مسکو، تکمیل فرآیند صلح بین آذربایجان و ارمنستان با میانجی‌گری غرب، به‌ویژه آمریکا و شکل‌گیری وضعیت جدیدی در قفقاز جنوبی است که منافع واشنگتن را تأمین می‌کند. بنابراین روسیه تلاش دارد تا از موضوع کریدور زنگزور به‌عنوان ابزاری برای جلوگیری از پیشرفت مذاکرات صلح تحت رهبری غرب یا حداقل به تأخیر انداختن این فرآیند استفاده کند و این کار را با به مخاطره انداختن منافع راهبردی ایران و البته روابطش با تهران انجام می دهد.

اگرچه در سال‌های گذشته مذاکرات درباره بازگشایی مسیرهای ارتباطی به‌صورت سه‌جانبه انجام شده است، اما به نظر می‌رسد با توجه به شرایط کنونی، مسکو نمی‌تواند تلاش‌های دیپلماتیک برای حل مساله کریدور زنگزور را هم‌زمان با فشار بر ایروان ادامه دهد. در صورت به نتیجه نرسیدن این تلاش‌ها، تنها گزینه باقی‌مانده ممکن است بازگشایی اجباری کریدور زنگزور باشد که جمهوری اسلامی ایران به‌صراحت با چنین احتمالی مخالفت کرده است.

مداخله مستقیم جمهوری آذربایجان و استفاده این کشور از زور برای بازگشایی کریدور زنگزور، پیامدهای خطرناک و قابل توجهی به همراه خواهد داشت. تصمیم روسیه برای بازگرداندن موضوع کریدور زنگزور به دستور کار مذاکرات صلح به نفع جمهوری آذربایجان است. پیشنهاد روسیه به جمهوری آذربایجان در مورد یک مسیر ترانزیتی به نخجوان ساده و واضح است. جمهوری آذربایجان با مطرح کردن این موضوع نزد غرب که رهبری فرآیند صلح را به دست گرفته است، می‌تواند کشورهای غربی را به ارائه امتیازات بیشتری برای مسیر ترانزیتی به نخجوان (مانند لغو کنترل مرزی و گمرکی برای محموله‌ها و مسافران آذربایجانی) ترغیب کند.

چنین مسیر ترانزیتی برای ایران یک شکست استراتژیک محسوب می شود. روسیه به دنبال گسترش روابط خود با آذربایجان برای رفع تحریم‌های غربی‌ است و با توجه به فشار اقتصادی که این کشور در میانه جنگ اوکراین تجربه می کند، بسیار بعید است به فکر حفظ منافع یا دست کم لحاظ کردن وضعیت کشور دوست خود، جمهوری اسلامی ایران، باشد. این در حالی است که ارمنستان هم به دنبال کاهش روابط خود با روسیه و تقویت مناسباتش با غرب به ویژه آمریکا است که این کار را با کاهش همکاری هایش با روسیه در مسئله نیروگاه های هسته ای و جایگزین کردن ایالات متحده کلید زده است.

 احداث کریدور زنگزور می‌تواند تهدیداتی برای ابعاد مختلف امنیتی ایران در زمینه‌های امنیت انرژی، امنیت ژئوپلتیکی و حتی مسائل فرهنگی داشته باشد. این دالان به آذربایجان اجازه می‌دهد تا بدون نیاز به پست‌های بازرسی ارمنستان، به استان سیونیک دسترسی داشته باشد. این وضعیت موجب قطع روابط مرزی ایران و ارمنستان می‌شود. در این راستا، زنگزور به عنوان یک دالان ژئوپلیتیکی شناخته می‌شود که مسیر ترانزیت ترکیه به باکو را از استان آذربایجان شرقی ایران جدا می‌کند. همچنین ایران برای همیشه یکی از همسایگانش را از دست می دهد، یک همسایه امن که ایران هرگز با آن چالشی نداشته است تقریباً بر خلاف سایر همسایگان دیگر کشورمان.

در این میان آنچه مورد پرسش است تأثیر این مسائل بر روابط بین جمهوری اسلامی ایران و روسیه است. ایران به خصوص در از سال 2010 به دلیل جایگاهی که روسیه در شورای امنیت دارد، سعی کرده مناسباتش را با مسکو تقویت کند. این سیگنال مورد پذیرش کرملین نیز قرار گرفت و در 14 سال اخیر مسکو و تهران تلاش کرده اند این روابط «خوب» را در عرصه های مختلف به نمایش بگذارند از جمله سوریه و اوکراین.

همکاری‌های نظامی ایران و روسیه در اوکراین تا جایی پیش رفت که غربی ها مدعی شدند تهران نیز در این جنگ نقش مستقیم دارد و برخی اخبار از برنامه اروپا برای تحریم ایران به دلیل استفاده از تجهیزات نظامی فروخته شده اش به روسیه در اوکراین خبر دادند. اما اختلاف علنی آن‌ها بر سر راه‌اندازی مسیر ترانزیتی به نخجوان، سیگنال‌هایی به دنیا ارسال می کند که نشان می دهد شاید ماه عسل روسیه و جمهوری اسلامی ایران تمام شده باشد.

اما تنیدگی روابط تهران و مسکو در موضوعات مختلف در محیط منطقه ای و بین المللی و حتی مناسبات تجاری دوجانبه باعث می شود احتمالات در مورد بهم خوردن روابط دو کشور یا در تقابل گرفتن آنها ضعیف باشد. ایران و روسیه اکنون تحت شدیدترین تحریم های غربی هستند و تنها همکاری با یکدیگر است می تواند بخشی از این فشارها را بکاهد. نکته دیگر اینکه ابزارهای جمهوری اسلامی ایران در منطقه قفقاز برای جلوگیری از راه اندازی زنگزور تحت حمایت روسیه نیز اندک است. در اینجا فقط دورنمای همکاری ها و ادامه مناسبات کنونی ایران با روسیه می تواند مسکو را به تعدیل سیاست هایش در قفقاز متقاعد کند. در این راستا امیدواریم مقامات وزارت خارجه راهبردهای مناسبی برای از بین رفتن موقعیت ایران در این منطقه در دستور کار داشته باشد. زیرا اگر زنگزور اجرایی شود، امکان بازگرداندن شرایط به پیش از آن عملاً متنفی است و ما یک همسایه مهم که راه ارتباطی ما با شمال اروپا است را از دست خواهیم داد.