به گزارش خبرگزاری موج به نقل از روابط عمومی خانه سینما ، در ابتدای این جلسه که با حضور منتقدان مهمان، محمد تهامی‌نژاد و رضا درستکار برگزار شد، ناصر صفاریان، دبیر کانون فیلم خانه سینما با اشاره به این که فیلم مورد بحث در سی‌ام آذرماه ۱۳۴۵ و به شکل عجیبی هم‌زمان با ماه مبارک رمضان به نمایش گذاشته شده گفت: نمایش «خانه‌ خدا» در بیش از ده سینمای تهران باعث شده بود کسانی که حتی کم‌ترین علاقه‌ای به سینما نداشتند برای تماشای این فیلم به سالن‌های نمایش‌دهندهی آن قدم بگذارند.

فیلمی که مذهبی ها را به سینما کشاند

وی گفت: اکران گسترده‌ خانه‌ خدا که به غیر از تهران، در حدود هشت شهر بزرگ ایران نیز در جریان بود بخش عمده‌ای از افراد مذهبی این شهرها را به خود جلب کرد و جالب این که در شرایط متفاوتی که برای نمایش عمومی این فیلم در نظر گرفته شد،‌ برخلاف رسم آن سال‌ها سرود شاهنشاهی در ابتدای فیلم پخش نشد و برای رعایت حال افراد مذهبی، عکس‌هایی که در سالن انتظار سینماها به نمایش برنامه‌ آینده اختصاص داشت نیز جمع‌‌آوری شد.

صفاریان افزود: فیلم خانه‌ خدا را می‌توان یکی از نخستین مستندهای ایرانی دانست که به اکران عمومی راه پیدا کرده و با فروش قابل توجهی هم روبه‌رو شده است.

در ادامه‌ جلسه، محمد تهامی‌نژاد درباره‌ی نحوهی ساخته شدن این مستند سینمایی گفت: فیلم خانه‌ خدا در سال ۱۳۴۵ و با علاقه و احترام فراوان ساخته شده است. زمانی که دوران جدیدی در سینمای مستند آغاز شده بود. در حقیقت می‌توان گفت این فیلم به دلیل احترام به واقعیت و نوع پژوهشی که در ساخت آن انجام شده از جایگاه متمایزی در سینمای ایران برخوردار است.

فیلم «خانه‌ خدا» ساخته ابوالقاسم رضایی است

وی گفت: از زمان تولید خانه خدا تا کنون همواره این پرسش مطرح شده که کارگردان این فیلم چه کسی بوده و این در حالی است که در تیتراژ فیلم ، از اشاره‌ی مستقیم به این عنوان پرهیز شده و تهیه‌کننده (استودیو ایران‌فیلم که محل فعلی خانه سینما ست) ترجیح داده هیچ اسمی از کارگردان نباشد.

تهامی‌نژاد افزود: سال‌ها قبل، جلال مقدم در گفت‌وگویی که با مجله‌ی نگین داشت گفته بود این فیلم کارگردان مشخصی نداشته و به همین دلیل نام کسی در تیتراژ قید نشده است. اما نکته این‌جاست که در نسخه‌ ویدئویی این فیلم و در تیتراژ انگلیسی آن که سال‌ها قبل در آمریکا توزیع شد نام ابوالقاسم رضایی به عنوان کارگردان و جلال مقدم به عنوان مشاور تهیه‌کننده قید شده است.

وی افزود: در نامه‌ای که در حاشیه‌ یکی از نمایش‌های محدود این فیلم (در خانه‌ شهریاران جوان) توسط زنده‌یاد نعمت حقیقی فرستاده شد نیز به صراحت به این نکته تاکید و اشاره شده بود که فیلم «خانه‌ خدا» متعلق به ابوالقاسم رضایی و ساخته اوست.

وی گفت: در بخشی از آن نامه آمده بود: گلستان، تدوینگر فیلم نبود بلکه گفتار فیلم را نوشت. البته فیلم تمام شده را دید، به تدوین ایراداتی گرفت و کار کرد؛ ولی گفتار فیلم را دوباره نوشت. طوری که گلستانی نباشد. همان‌طور که گفته شد، محمود سعادت و حمزه رحمانی رسماً نویسنده‌ گفتار این فیلم هستند.

تهامی‌نژاد گفت: امیدوارم روزی خانواده‌ مرحوم نعمت حقیقی این نامه را منتشر کنند تا از ابهام‌هایی که پیرامون نحوه‌ ساخت این فیلم و تفکیک وظایف سازندگان آن وجود دارد کاسته شود.

با پدیده فیلم‌بردار/ کارگردان مواجهیم

وی افزود: البته به گمان من ساخت این نوع فیلم‌ها اساساً بین کارگردان، تهیه‌کننده و فیلم‌بردارها مشترک است. چنان که مرحوم نعمت حقیقی در گفت‌وگویی گفته بود این فیلم کارگردان خاصی نداشته و چهار فیلم‌بردار این فیلم در مکان‌های مختلف به کار مشغول بوده‌اند. در حقیقت می‌توان گفت در این فیلم با پدیده فیلم‌بردار/ کارگردان مواجهیم که در ساختار آن نیز نمود دارد.

وی هم‌چنین پژوهشی که دربارهی مناسک حج انجام شده را مهم‌ترین ویژگی این فیلم برشمرد و افزود: این پژوهش ظاهراً دو مرحله داشته و یک مرحله‌ آن سر صحنه و توسط فیلم‌برداران فیلم انجام شده که در نهایت، گفتار متن فیلم را شکل داده است.

بخش بعدی جلسه به صحبت‌های رضا درستکار اختصاص داشت. این منتقد در ابتدای صحبت‌های خود ضمن تشکر از فعالیت‌های فیلمخانه‌ ملی ایران در ترمیم و بازسازی فیلم‌های ارزنده‌ تاریخ سینمای ایران گفت: مستند خانه‌ خدا، فیلم نفیس و بسیار باارزشی است که درباره‌ مناسک حج ساخته شده است.

وی افزود: این فیلم حاصل ذوق سینمایی کسانی است که با دشواری‌های سال‌های دور قدم به سرزمین وحی گذاشته‌اند و آن‌چه که در نفس زیارت وجود دارد را به نمایش گذاشته‌اند. از این زاویه می‌توان گفت «خانه‌ خدا» فیلم بی‌جهتی است و خوش‌بختانه یک‌سویه‌نگر نیست.

کارگردتن فیلم همان خدایی است که عواملش را به خانه خود خوانده

درستکار سپس درباره‌ عدم اشاره به نام کارگردان در تیتراژ این فیلم گفت: ظاهراً یکی از دلایل این اتفاق، حمله‌ فیزیکی یکی از افراد تندرو به مرحوم ابوالقاسم رضایی ( تهیه‌کننده ) بوده که او را از صرافت اشاره به نام کارگردان در تیتراژ این فیلم انداخته و این نکته، مشابه برخورد فیزیکی مشابهی است که سال‌ها قبل با مرحوم عزت‌الله وثوق، بازیگر نقش حاج‌جبار در فیلم «شب‌نشینی در جهنم» شده و باعث شده بود او قدرت تکلم خود را از دست بدهد.

وی افزود: در برخی منابع، از زنده‌یاد جلال مقدم به عنوان کارگردان این فیلم یاد شده اما واقعیت این است که نه تنها خود او نیز (در گفت‌وگوهایش) این نکته را تایید نکرده بلکه فیلم مورد بحث نشان می‌دهد که «خانه‌ی خدا» هم هیچ ربطی به حال و هوای کارهای قبلی او نداشته است.

درستکار سپس گفت: اگر از نگاه تاویلی به «خانه‌ خدا» نگاه کنیم درمی‌یابیم کارگردان اصلی این فیلم همان پروردگار قادر و توانایی است که اعضای تولید این فیلم را به مکه و مدینه دعوت کرده و سپس آن‌ها را بازگردانده است. احتمالاً به همین خاطر در تیتراژ، عناوین شغلی به شکلی که امروز مرسوم است با جزییات تفکیک نشده و به همین شکل فعلی آمده است.

وی افزود: ارزش فیلم «خانه‌ خدا» زمانی نمایان‌تر می‌شود که آن را با سینمای دستکاری شده‌ و قلابی امروز مقایسه کنیم. سینمای ظاهراً مطلوب مدیران فعلی که زیبایی‌شناسی فعال و شور و شوق فیلم‌هایی نظیر «خانه‌ خدا» در آن جایی ندارد.

درستکار گفت: اگر دفعات بسیار محدودی که حاجی‌ها رو به دوربین نگاه می‌کنند را کنار بگذاریم، باید پذیرفت حضور دوربین در این فیلم، اصلاً محسوس نبوده است.

ابراهیم گلستان به‌عنوان تدوینگر این فیلم نیست

وی سپس در پاسخ به نکته‌ مطرح شده از سوی ناصر صفاریان (دبیر کانون فیلم) که خانه‌ی خدا را «محصول مرحله‌ تدوین» می‌دانست گفت: با وجود این که در برخی منابع، از ابراهیم گلستان به‌عنوان تدوینگر این فیلم نام برده شده اما به نظر می‌رسد راف‌کات اولیه‌ این فیلم توسط زنده‌یاد جلال مقدم انجام شده است. فیلم‌سازی که در آن دوران و در همین مکان (استودیو ایران‌فیلم) فیلم‌های تبلیغاتی می‌ساخت و با مرحوم ابوالقاسم رضایی نیز رابطه‌ دوستانه و صمیمانه‌ای داشت.

درستکار افزود: متاسفانه در این زمینه سندی وجود ندارد اما از آن‌جا که در زمان تولید «خانه خدا» مرحوم جلال مقدم در حال دورخیز برای ورود به عرصه‌ی سینمای حرفه‌ای بود احساسم این است که او دست‌کم در تدوین اولیه‌ این فیلم نقش موثری داشته است.

محمد تهامی‌نژاد نیز در ادامه این نکته گفت: «فیلم «خانه‌ خدا» در طبقه بالای همین‌جا (خانه سینما) تدوین می‌شد و من یادم هست مرحوم مهدی رجاییان و ابوالقاسم رضایی در اتاق‌های بالا به کار تدوین فیلم‌های مختلف مشغول بودند.

وی افزود: تصور من هم این است که احتمالاً تدوین این فیلم با مشارکت ابوالقاسم رضایی و جلال مقدم انجام شده است. اما از آن‌جا که بین ابراهیم گلستان و ابوالقاسم رضایی رابطه‌ دوستانه‌ای وجود داشته، گلستان در این زمینه به او مشاوره‌هایی داده است. با این حال متاسفانه خود فیلم چنین اطلاعاتی را در اختیار تماشاگر قرار نمی‌دهد.

نخستین فیلم حرفه‌ای جهان درباره مناسک حج

تهامی‌نژاد هم‌چنین گفت: در «خانه خدا» لحظات تدوینی خیلی خوبی وجود دارد. به‌خصوص در بخش‌های پایانی فیلم که در منا می‌گذرد و سکوت معنادار این لحظات به صحنه‌های نماز در داخل صحن مکه برش خورده است.

وی افزود: خود این نکته نشان می‌دهد سازندگان این فیلم از بیرون به موضوع نگاه نکرده‌اند و از درون به آن توجه کرده‌اند. به همین خاطر در تیتراژ آغاز «خانه‌ خدا» از دست‌اندرکاران حاضر در صحنهی تولید این فیلم با عنوان حاجی (زائرِ خانه‌ی خدا) یاد شده است.

رضا درستکار نیز ضمن تایید ویژگی‌های تدوین این فیلم گفت: مستند خانه‌ خدا نخستین فیلم حرفه‌ای در سراسر جهان است که در آن به مناسک حج پرداخته شده است.

وی گفت: ظاهراً این فیلم به هشتاد و دو کشور فروخته شده و از این نظر می‌توان گفت خانه خدا تولید بسیار سودآوری بوده است.

تاکیدی بر خسی بر میقات جلال آل احمد

در ادامه‌ جلسه، محمد تهامی‌نژاد ثبت وضعیت مدیریت حج در سال ۱۳۴۵ و در این فیلم را «مهم‌ترین ویژگی فیلم از نظر انسان‌شناسی» برشمرد و افزود: در طی سال‌های گذشته تغییرات فراوانی در محیط شهری مکه و مدینه رخ داده که با مقایسه‌ این فیلم و مستندهایی که در سال‌های اخیر در سرزمین وحی تصویربرداری شده‌اند می‌توان به آن‌ها دست پیدا کرد.

وی سپس با اشاره به «ثبت تصویر گورستان بقیع» به عنوان «یک سند تاریخی » در این فیلم گفت: در حقیقت می‌توان گفت «خانه‌ خدا» ثبت کننده‌ وضعیتی است که جلال آل‌احمد در کتاب معروف «خسی در میقات» با نگاهی انتقادی آن را مورد بررسی قرار داده و به صراحت اعلام کرده چنین وضعی را مناسب جهان اسلام نمی‌داند.

تهامی‌نژاد افزود: این فیلم در برخی لحظات خود رویکردی شبیه مستندهای شهری پیدا کرده و به شیوه‌ دوربین روی دست، وضعیت نابه‌سامان حج و حجاج در آن سال‌ها را مورد بررسی قرار داده است.

نسخه‌ دیجیتالی خانه‌ خدا کوتاه نشده است

صحبت‌های فرامرز بیگلو (از دست‌اندرکاران لابراتوار سینمای آریا) از حاشیه‌های جذاب این جلسه‌ی نقد و بررسی بود. بیگلو که در مرحله‌ ترمیم و بازسازی نسخه‌ دیجیتالی خانه‌ خدا حضور داشته درباره‌ احتمال کوتاه شدن فیلم گفت: مدت زمان نسخه‌ای که از «خانه‌ی خدا» در فیلم‌خانه‌ی ملی ایران وجود داشت، با نسخه‌ به نمایش درآمده‌ی فعلی هیچ فرقی نداشت و پنج حلقه‌ی دوهزار فیتی بود.

وی صحنه‌های شب در «خانه‌ی خدا» را یکی از چالش‌های مرمت و بازسازی این فیلم عنوان کرد و افزود: حفظ کردن بافت اصلی تصویر یکی از مهم‌ترین عناصر ترمیم فیلم‌هاست و این در حالی است که در صحنه‌هایی که در این فیلم وجود دارد و در شب فیلم‌برداری شده نورهایی وجود داشت که باید حفظ می‌شد. می‌شد تصویر را زیباتر کرد اما سندیت آن را از بین می‌برد و به همین خاطر ما به اصل اثر وفادار ماندیم و به دانه‌دار بودن نماهای فیلم در آن بخش‌ها رضایت دادیم.

بخش پایانی این جلسه نقد و بررسی به جمع‌بندی صحبت‌های منتقدان مهمان اختصاص داشت. در این بخش، رضا درستکار ضمن اشاره به لحن شوخ‌طبع فیلم در برخی لحظات گفت: اگر با نگاه امروز به برخی جزییات در مناسک ثبت شده در فیلم نگاه کنیم شاید برخی جزییات (مثلاً در عدم تمرکز و اجرای نماز برخی نمازگزاران) دارای اشکال باشد اما نکته این‌جاست که می‌توان گفت نمازهایی که در «خانه‌ی خدا» به ثبت رسیده دقیقاً به همین خاطر خالصانه و بی‌ریاست.

وی گفت: اگر از دریچه‌ سینمایی به «خانه‌ی خدا» نگاه کنیم می‌توان گفت این فیلم یک سند باشکوه تصویری است. مستندی که یک فریم آن به تمام فیلم‌های بی‌ارزشی که در سال‌های اخیر روانه‌ پرده‌ی سینماها شده می‌ارزد و از این نظر به باقیات‌ و صالحات سازندگان آن تبدیل شده است.

درستکار گفت: ما می‌رویم و فیلم‌هایی از نوع «خانه‌ خدا» خواهند ماند. فیلم مورد بحث، از این نظر اثر بسیار ارزشمندی است.

محمد تهامی‌نژاد نیز در همین زمینه گفت: باعث تاسف است که نگاتیوهای این فیلم وجود ندارد و نسخه فعلی از روی پزیتیوهای به‌جا مانده از آن ترمیم و بازسازی شده است.

وی گفت: در برخی منابع، از یک فرد هندی به عنوان تهیه‌کننده‌ اصلی «خانه‌ی خدا» یاد شده در حالی که او فقط پخش‌کننده‌ جهانی این فیلم بوده و نقشی در سرمایه‌گذاری آن نداشته است.