به گزارش خبرنگار کتاب و ادبیات خبرگزاری موج، حب امام هشتم شیعیان، امام رضا(ع) هر ساله افراد زیادی را به سمت استان خراسان رضوی و شهر مشهد جایی که مزار ملکوتی این امام همام قرار دارد، می کشد. شاید بتوان گفت که امروزه کمتر مسلمان شیعه و یا علاقمند به اهلی بیتی در سطح جهان وجود دارد که آرزوی زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد را نداشته باشد و صد البته میلیونها عاشق هستند که در طول عمر خود به دفعات توفیق زیارت و عرض ارادت را می یابند. در چنین شرایطی، از دیرباز، این وجود نورانی ملهم بسیاری از افراد و اقشار ملت اسلامی است که قطعا نویسندگان از این قاعده مستثنی نیستند.

کتاب‌های منسوب به امام رضا علیه السلام

کتابهای این حوزه را می توان به دو گروه عمده و متمایز تقسیم کرد که البته هر کدام هم می توانند تقسیم بندی خاص خود را داشته باشند. کلی ترین تقسیم بندی را می توان در قالب کتابهای منسوب به امام رضا (ع) و کتابهای درباره این وجود مقدس انجام داد.

کتاب های دسته اول کم تعداد و محدود به چند عنوان هستند که آن طور که عبدالکریم پاک نیا در صفحه ۷۱ کتاب «ویژگی های امام رضا (ع)» (الخصائص الرضویة) آورده، عبارتند از: 

۱- رساله ای در جواب محمد بن سنان قمی در علل احکام که در آن پنجاه و پنج علت از علل شرایع نوشته شده است. (در باب ۳۲ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۸۸)

۲- کتاب «علل فضل بن شاذان» که همه را از امام رضا علیه السلام شنیده و جمع کرده است.(عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۹۹)

۳-  رساله‌ای که آن حضرت برای مأمون عباسی در محض اسلام و شرایع دین مرقوم فرموده است. (عیون اخبار الرضا، ج۲، ص ۱۲۱)

۴- رساله‌ دیگری که حضرت به درخواست مأمون عباسی درباره شریعت نوشت. ( تحف العقول، ص۴۱۵)

۵- « رساله ذهبیه »، رساله‌ای بود که امام علیه السلام  درباره طب و بهداشت و صحت بدن توسط اغذیه برای مأمون عباسی نوشت وچون مأمون دستور داد آن را با آب طلا نوشتند، به رساله ذهبیه یا مذهبیه معروف گردید.(بحارالانوار، ج۵۹، ص۳۰۶)

۶- کتاب «فقه الرضا» و آن کتابی است در ابواب فقه، این کتاب تا زمان مجلسی اول مشهور نبود.

اما در ادامه این گزارش، شما را با آثار برخی از نویسندگانی که همچون سایر شیعیان حب علی بن موسی الرضا(ع) را در دل دارند، آشنا می‌کنیم. اگرچه با موضو ع امام رضا(ع) آثار بساری تولید شده و طبعتا از نظر کیفی در طیف وسیعی قرار می گیرند که شاید امکان رتبه بنید و جدا سازی دقیق آنها نیاز به یک پژوهش جامع داشته باشد. بنابراین آثار پیش رو تنها قطره ای است از دریایی بی کران که سعی شده ابعاد مختلفی را در بر بگیرد.

«امام رضا علیه السلام از ولادت تا شهادت»

کتاب « عیون اخبــار الرضا (ع)» از جامع‌ ترین کتاب های شیعی درباره زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع) و سخنان گوهربار ایشان است و «امام رضا علیه السلام از ولادت تا شهادت» نیز گزیده ای از کتاب عیون اخبار الرضا (ع) است که در قالب مصاحبه ای  تخیّلی  با نویسنده یعنی « شیخ صدوق » تحریر شده است. گفتنی است این کتاب که به همت «حجت الاسلام طاهر خوش» تالیف شده  و انتشارات بهار دل ها آن را منتشر کرده ، در  قالب ۵ فصل با عناوین «شیخ صدوق» ، «امام  رضا (ع) از ولادت تا شهادت» ، «ثواب زیارت امام رضا(ع)» ، «زیارتنامه ی همه ی امامان(ع)» و «کرامات امام رضا(ع)» به صورت تلخیص و در قالب گفت و گو  با متنی شیوا و روان  نگارش شده است.

گفتنی است عُیونُ أخْبارِ الرّضا یا عیون الأخبار کتابی حدیثی درباره زندگی، آثار و روایات امام رضا(ع) نوشته شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق) عالم دینی شیعه امامیه است. صدوق این کتاب را به پاس زحمات صاحب بن عباد (۳۸۵-۳۲۶ق)، از عالمان شیعه و کاتب دولت آل بویه نگاشت و به او هدیه کرد.

احادیث این کتاب در ۶۹ باب تنظیم شده که بخشی از آن، سخنان امام رضا(ع) بوده و بخشی دیگر احادیثی که آن حضرت از امامان پیش از خود، روایت کرده‌ است. عیون اخبار الرضا در موضوعاتی چون فقه، اخلاق، سیره و علم کلام از منابع مهم شیعه به شمار می‌رود.

عیون الاخبار در ۱۵ کتاب شرح و بیش از ده کتاب ترجمه شده و بارها در کشورهای مختلف اسلامی چاپ شده است.

سبک زندگی رضوی

«مهارت های زندگی در سیره ی رضوی» که به همت «محمدرضا شرقی» تالیف شده و انتشارات آستان قدس رضوی آن را منتشر کرده، به اندیشه و سیره‌ی علمی و عملی امام رضا (ع) در عرصه‌هایی چون « مهارت‌های ذهنی شناختی»، «مهارت‌های ارتباطی  اجتماعی» و «مهارت‌های خانوادگی  تربیتی» می پردازد.

گفتنی است در این کتاب رهنمودهای حضرت امام رضا (ع) در دو دسته تقسیم می شود؛ برخی به گونه ای مستقیم به موضوع مهارت های زندگی پرداخته و برخی دیگر بازتابنده ی نگاه کلی و جامع امام است و می توان با رویکردی تعمیمی آن را به موضوع مهارت های زندگی پیوند داد.

«امام رضا علیه السلام و زندگی: گزارش ها و داستان هایی کوتاه از زندگی و شیوه رفتاری امام رضا علیه السلام» نوشته مهدی غلامعلی که توسط انتشارات به نشر عرضه شده است هم با نیت ترویج سبک زندگی رضوی تالیف شده است.

در معرفی این کتاب آمده است: «در این اثر، سبک زندگی رضوی را می آموزیم و قدری همراه پیشوای معصوم خود به زندگی اهل ایمان سرک می کشیم. سیری در سیره زندگی هشتمین حجت خدا، ما را با شیوه زندگانی خاندان پیامبر(ص)آشنا می سازد. آنان همواره الگوی عملی پیروان خود بوده و با رفتار خودراه درست را به اهل ایمان نشان داده اند.امیدواریم این اثر ارزشمند ،نقشی بسزا در سامان دادن به سبک زندگی اهل ایمان داشته باشد و شمیم زندگانی امام رضا(علیه السلام)رادرخانواده هایمان بدمد.

مولف مجموعه احادیث مربوط در تبیین سبک زندگی رضوی(ع)در این اثر، از کتاب های معتبر همچون کتاب «شریف الکافی(اثر شیخ کلینی)»، عیون اخبارالرضا(ع) (اثر شیخ صدوق)، الارشاد(اثر شیخ مفید) و بحارالانوار(اثر علامه مجلسی) به همراه نیم نگاهی به آثار معاصر نظیر کتاب«مستندالرضا(ع) اثر عزیزالله عطاردی» گردآوری کرده است.

با عنایت به ترویج سبک زندگی رضوی، در برخی از آثار به صورت متمرکزتری به موضوعات و آموزه ها و توصیه های امام رضا (ع) توجه شده است.

«مهارت های ارتباط موثر در سیره امام رضا (ع)» عنوان کتابی است که به قلم علی جانفزا و علی خیاط توسط انتشارات به نشر بر قفسه کتاب کتاب فروشی ها قرار گرفته است.

در معرفی این کتاب آمده است: « بدون تردید، معصومان( ع )که تبیین کنندگان کلام وحی هستند، از بهترین ابزارهای ارتباطی برای انتقال پیام الهی به مخاطبان گوناگون خود، از مخاطب ساده گرفته تا عمیق، در شرایط مختلف زمانی ومکانی بهره گرفته اند، لذا دراین نوشتار، ما با بررسی ابواب مختلف حدیثی امام هشتم(ع)مثالهایی از احادیث رضوی در فضای ارتباطی آن حضرت آورده و سعی کرده ایم علاوه‌بر آوردن احادیث، تحلیلهایی نیز به فراخورِ توان بیاوریم تا با بررسی احادیث امام رضا(ع) به اهداف وروش هایی در مباحث ارتباطی دست یابیم.»

مصطفی علیزاده مصطفی علیزاده و ملیحه نجاری‌سهل‌آباد  در کتاب «خانواده و تغذیه سالم از نگاه امام رضا (ع)» که در سال 1397 توسط انتشارات خاتم به بازار نشر ارائه کردند مجموعه ای از احادیث این امام معصوم را در سرفصل هایی چون «امام رضا و علم تغذیه»، «عسل حجامت و قرآن»، «مضرات نخوردن شام»، «ضرورت نوشیدن مایعات هنگام سرماخوردگی»، «توصیه های پزشکی امام رضا»، «خوراکی ها، بایسته ها و نسخه ها در سبک زندگی رضوی»و ... «غذا و تغذیه در سیره رضوی» و «فلسفه احکام» در 276 صفحه گردآوری و ارائه کرده اند. از این دو مولف آثار دیگری همچون «بهداشت و سلامتی از نگاه امام رضا (ع)» و «خانواده و تربیت از نگاه امام رضا (ع)» هم به زیور طبع آراسته شده است.

حرم امام رضا(ع) در ادبیات رضوی

ترکیب آموزه های دینی و ارادت به امام رضا (ع) هم دست مایه برخی از آثار هستند. از جمله این آثار کتاب «جوهر دین و گوهر زیارت» به قلم محمد مسعود بهمنی است که ضمن مرور اصول اعتقادی، خاطراتی از زیارت امام رضا(ع) را نیز روایت می کند. این نویسنده که سابقه حضور در دفاع مقدس هم دارد، یکی از نویسندگان فعال و پرکار بروجردی است که در سال ١٣٤٠ متولد شده است.

محمدمسعود بهمنی در بخشی از مقدمه کتاب جوهر دین و گوهر زیارت، آورده است: «در این کتاب بر آن شدیم که ابتدا مروری داشته باشیم به اصول اعتقادی با استفاده از آیات نورانی قرآن مجید و در فصل دوم کتاب به خاطراتی از سفر به مشهد مقدس و زیارت مرقد مطهر امام رضا (ع) در تابستان 1391 که به مدت 40 روز در ماه مبارک رمضان و مدتی بعد از عید فطر در این شهر اقامت گزیدیم و از فیوضات و برکات امام رضا (ع) بهره بردیم، اکثر اوقات را در حرم مطهر سپری نموده که خاطراتی از مشاهدات و اتفاقات در حرم مطهر و محل اقامت و ... به نظرم جالب می‌آمد و بر آن شدم که آن‌ را مکتوب و منتشر نمایم تا نسبت به رفع معایب و نواقص موجود توسط مسئولین محترم حرم رضوی اقدام گردیده تا همواره حرمت این حرم شریف رعایت گردیده و حرمت زوار این امام عزیز و بزرگوار نیز رعایت گردد و همواره کشور عزیز ما ایران به‌عنوان پرچمدار کشور شیعه‌مذهب در جهان، همچون گذشته چون گوهری درخشان بدرخشد.»

این کتاب دو فصل دارد. «جوهر دین؛ مروری بر اصول اعتقادی» فصل نخست کتاب است که «روز رستاخیز»، «حضور قلب در نماز»، «خلقت زن و مرد»، «اصول دین»، «فروع دین»، «نفس اماره» و «همه وجود و هستی ما از خدا است» هفت بخش آن را شامل می‌شود.

فصل دوم شامل خاطراتی است که محمدمسعود بهمنی در طول مدتی که در مشهد اقامت داشته با نگاهی انتقادی و مصلحانه آن را به رشته تحریر درآورده است. به عنوان مثال نویسنده در صفحه 93 به «کیوسک‌های راهنمای زوار» پرداخته و بر لزوم ایجاد محلی برای دریافت شکایات و مشکلاتی که برای زوار پیش می‌آید هم تاکید کرده است.

دایره توجه به حرم امام رضا (ع) به آداب و رسوم حضور در حرم و یا برخورد با زوار محدود نمی شود بلکه این مجموعه که با خلوص ارادتی خاص توسط هنرمندان علاقمند به زیبایی بنا شده و توسعه یافته، خود موضوع تولید کتاب های متعدد است. از آن جمله می توان به کتاب «احادیث کاشی‌های زرین‌فام حرم مطهر امام رضا (ع)» نوشته عبدالله قوچانی اشاره کرد که توسط  بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و اداره موزه ها منتشر شده است.

در معرفی این کتاب آمده است: «حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از بناهای قدیم ایران اسلامی است که در گذر اعصار و قرون جلوه‌های زیبایی از هنر اسلامی را فراروی مشتاقان و ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت قرار داده است. در میان سازه‌های متنوعی که در این بارگاه مقدس وجود دارد،کاشی‌ها و نگاره‌های نقش بسته در آن‌ها بسیار جلب نظر می‌کند. کاشی زرین فام یکی از این کاشی‌هاست که افزون بر زیبایی خیره کننده و اعجاب‌آورش، عرضه کنندۀ پیام‌های آسمانی است. پیام‌هایی که توسط عالمان و فرزانگان از میان آیات قرآن کریم، احادیث پیامبر (ص) و ائمۀ اطهار علیهما السلام، گلچین شده و با خامۀ استادان بزرگ خط، تحریر یافته و بر جان این کاشی‌ها نشسته است.

 در این کاشی ها که به لحاظ تکنیک ساخت و غنای محتوا از ارزشمندترین کاشی های  حرم رضوی به شمار می‌آیند، مستندترین مجموعۀ احادیث به چشم می خورد. در کتاب حاضر، ۳۵۲ قطعه از کاشی‌های زرین فام حرم رضوی که در پی توسعۀ فضای اماکن متبرکه رضوی به دست آمده و به موزۀ آستان قدس رضوی منتقل گردیده، معرفی شده است. بیشتر این کاشی‌ها متعلق به قرن هفتم هجری و مزیّن به احادیثی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین است. در این کتاب که خواندن آن به علاقمندان هنر اسلامی ـ ایرانی پیشنهاد می شود، خواننده با پیشینۀ کاشی های زرین فام، بانی کاشی‌ها، کاشیکاران، کاشی‌های تاریخ دار، آشنا شده و از صفحه ۷۹ کتاب با معرفی کاشی های حرم مطهر رضوی، اطلاعات باارزشی از این آثار تاریخی و هنری به دست می‌آورد. »

«تزئینات معماری بارگاه حضرت رضا(ع)» نمونه دیگری از کتاب هایی است که به حرم رضوی پرداخته اند. مجموعه‌ای ارزشمند که هدف از آماده‌سازی آن از یک سو، پر کردن گوشه‌ای از خَلأهای موجود در حوزه مطالعات هنر و معماری حرم رضوی بوده و از سوی دیگر تلاش شده تا قسمتی از نیازهای پژوهشی محققان را پاسخ دهد.  میثم جلالی نویسنده این کتاب در مورد تولید محتوای این اثر گفته است: کتاب تزئینات معماری بارگاه حضرت رضا(ع) نتیجه دو سال کار پژوهشی میدانی، سندی و کتابخانه‌ای فشرده تعدادی از پژوهشگران هنر و معماری اسلامی است.  در این اثر به رغم همه تنگناها و محدودیت‌ها، سعی شده تا با تکیه بر مطالعات و بررسی های میدانی، انبوهی از اطلاعات بکر و روزآمد جمع‌آوری و با دقت علمی بالا تدوین و تألیف شود.  

کتاب تزیینات معماری بارگاه حضرت رضا(ع) شامل ۹ فصل است که در هر فصل یکی از تزیینات معماری حرم رضوی یا موضوعات مرتبط با آن بررسی و معرفی شده است، این تزیینات شامل گچ‌بری، کاشی‌کاری، نقاشی، حجاری، منبت کاری، مقرنس و کاربندی است.  

«مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر»

برخی آثار به تشریح نحوه عملکرد امام در مواجهه با بحران های اعتقادی و تلاش برای پاسخ به شبهات و اختلافات مذهبی و صیانت از اسلام ناب محمدی (ص) پرداخته اند. مناظره های تاریخی امام هشتم شیعیان از نمونه های درخشانی از این دست است که توجه بسیاری را به خود جلب کرده و از ابعاد مختلفی مورد بررسی قرا رگرفته است.

کتاب «مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر» به قلم « آیت الله العظمی مکارم شیرازی» به یکی از ابعاد مهم زندگی امام رضا(ع)  یعنی بُعد فرهنگی و علمی و پاسداری از حریم عقاید اسلامی در برابر امواج سهمگین حملات مکتب ها و فرقه های مختلف به اصول و فروع اسلام در شرایط خاص عصر آن حضرت می پردازد.

در این کتاب علاوه بر موضوعاتی چون؛ «بافت حکومت بنی عباس»، «ویژگی های حکومت بنی امیه»، «خودکامگان عباسی»، «انگیزه اصلی مأمون برای تشکیل جلسات مناظره» ، شرح مناظرات هفت گانه امام رضا (ع) با افرادی چون؛ «جاثلیق ، دانشمند بزرگ مسیحی»، «رأس جالوت؛بزرگ یهود»، «بزرگ هیربدان»، «عمران صابی ؛ دانشمند شبه مادی»، «سلیمان مروزی ؛دانشمند کلامی»، «علی بن محمد بن جهم» و پیروان مکاتب مختلف در بصره آمده است. گفتنی است که این کتاب را انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر کرده است.

کتاب «الگوی کاربردی مناظره برگرفته از مناظرات امام رضا (ع)» به قلم فریبا رضازاده‌کهنکی از نمونه آثاری است که سعی کرده از زاویه ای متفاوت به مناظره های مشهور امام رضا بپردازد. 

کتاب حاضر، پژوهشی است که در آن نگارنده به دنبال یافتن پاسخ این سؤال است که «چه اصول و ویژگی‌هایی بر مناظره‌های امام رضا حاکم بوده است که ایشان توانسته‌اند فرد پیروز همه آن‌ها باشند و این مناظره‌ها دربردارنده چه نتایجی بوده است؟» تا ارائه گر الگویی راهبردی و البته کاربردی از مناظره‌های ارزشمند ایشان باشد.

کتاب «جایگاه هدایتی امام رضا (ع) در برون‌رفت از بحران‌های اعتقادی» نیز پژوهشی است که به قلم نجمه رشیدی کیا و توسط به نشر (انتشارات آستان قدس رضوی) به بازار عرضه شده و در آن سعی شده است به واکاوی شیوه‌های برخورد امام در رویارویی با چالش‌های اعتقادی پرداخته شود؛ شیوه‌هایی که شناخت آن‌ها می‌تواند در رویارویی صحیح با انحرافات و آسیب‌ها راه گشا باشد.

«پاسخ های امام رضا علیه السلام به چهل پرسش قرآنی» که توسط جمعی از نویسندگان شامل اکرم دهقان، فاطمه آگهی، زینب آقا گلی زاده و لینا سادات حسینی به رشته تحریر در آمده نمونه دیگری است از گفتار و سیره حضرت رضا(ع) که به شکل مستقیم یا غیر مستقیم به شرح، تبیین و عینیت بخشیدن کتاب خدا اختصاص دارد.

در معرفی این کتاب آمده است: «گرچه هم اکنون کتابی با عنوان تفسیر امام رضا(ع) در اختیار نداریم و مطالب تفسیری حضرت، به طور پراکنده در کتب شیعه و برخی منابع اهل سنت نقل شده است، اما بسیاری از روایات رسیده از ایشان به تفسیر و تبیین آیات نورانی قرآن اختصاص دارد این کتاب در قالب چهل سوال و نکته، با هدف انگیزشی، اشتیاق­ آفرینی و محرّک­ زایی و ملموس و محسوس­ بودن و انطباق­ پذیری با شرایط زندگی روزمره افراد بویژه نوجوانان و جوانان به بیانات امام علی بن موسی الرضا(ع)در باب تفسیر قرآن کریم، پرداخته است.»

امام رضا(ع) در نگاه اهل سنت

برخی از آثار منتشر شده با موضوع امام رضا (ع)، به بیان نظر و روایات اهل تسنن به ایشان و زیارت مزار پاکشان است. از جمله این کتاب ها می توان به کتاب «امام رضا علیه السلام از دیدگاه اهل سنت» با نویسندگی محمدعلی چنارانی اشاره کرد که ناشر آن مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما است.

این نویسنده در توصیف انگیزه اش برای نگارش این کتاب گفته است: «از آنجا که مبادا گفته شود، معرفی آن والامقام تنها در مدارک شیعیان آمده است، بر آن شدم تا در این کتاب، به معرفی شخصیت آن امام رئوف و مهربان، از مدارک اهل سنت بپردازم. گفتنی است در این نوشته، کوشیده ام تا با بهره گیری از مجموعه آنچه اهل سنت یاد کرده و در دسترس بوده است، گلی از بوستان معطر را به پیروان و عاشقان آن حضرت هدیه کنم.»

«چهل روایت و حکایت در فضیلت زیارت امام رضا (ع) از منظر اهل سنت» نوشته سیدجعفر موسوی‌نسب از انتشارات همای غدیر کتاب دیگری از این دست است.

مجموعه «امام رضا (ع) به روایت اهل سنت» عنوان نمونه دیگری است که در هفت دفتر به قلم حجت الاسلام محمدمحسن مروجی طبسی نگاشته شده است. این نویسنده تلاش کرده  نگاه و اندیشه های اهل سنت درباره ابعاد گوناگون شخصیتی امام (ع) را با هدف ایجاد همدلی و زمینه سازی تقریب منطقی میان دو مذهب شیعه و سنی با محوریت وجود مقدس فرزند رسول خدا(ص) ارائه کند تا کمی به پیشگیری از حرکت های کینه توزانه گروهک تفرقه انگیز وهابیت برای ایجاد فتنه بین پیروان این دو مذهب باشد.

این کتاب تا کنون به 9 زبان زنده دنیا همچون عربی، ترکی، تاجیک، انگلیسی، فرانسوی، مالایی و اردو  توسط بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی ترجمه شده است.

محمدرضا عطایی هم کتاب «امام رضا (ع) در آثار دانشمندان اهل سنت» را نگاشته که توسط انتشارات آستان قدس رضوی در دسترس علاقمندان قرار گرفته است.