، مسعود پزشکیان در نخستین سفر خارجی خود که مقصدش عراق بود در دیدار با عبداللطیف جمال رشید، رئیس جمهور این کشور ضمن اشاره به سابقه دیرین و تاریخی ایران و عراق، بر ضرورت تشکیل اتحادیه مشترک کشورهای اسلامی تأکید کرد. وی همچنین خواستار حرکت به سمت برداشتن مرزهای کشورهای اسلامی همانند اتحادیه اروپا شد.

پزشکیان همچنین صبح روز پنجشنبه (۲۹ شهریور) در افتتاحیه سی‌ و هشتمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی با عنوان «همکاری‌های اسلامی و دستیابی بر ارزش‌های مشترک با تاکید بر مساله فلسطین» باز هم به ایده «حذف مرزها» اشاره کرد. او در سخنانی گفت: «اروپایی‌ها که مسلمان هم نیستند دیوارها و مرزهایشان را برداشته‌اند، اما آیا ما مسلمانان اختلافات و دشمنی‌ها را کنار گذاشته‌ایم؟در عراق به برادرانمان گفتم چرا نباید مسلمانان افغانستان و پاکستان راحت بتوانند سوار قطار شوند و به استانبول و سایر کشورهای اسلامی سفر کنند؟ ما مسلمانان در زبان می گوییم با هم برادریم اما در عمل با یکدیگر اختلاف داریم.»

اما آیا در عمل چنین ایده ای قابلیت اجرا دارد؟

تحقق حذف مرزها که برخی آن را شنگن اسلامی هم نیز نامیده اند، نیازمند زیرساخت های مختلفی است. نخست باید تعریف کشورها از «تهدید»، «دشمن»، «دوست» و «امنیت» یکسان باشد. نمی شود یک کشور گروهی را تروریسم بداند و دیگری متحد. این اتفاق در حال حاضر در بین کشورهای اسلامی رخ داده است. برای مثال نوع نگاه اعضای شورای همکاری خلیج فارس به حزب الله و حشدالشعبی با نگاه جمهوری اسلامی ایران فرق دارد. همچنین هنوز وضعیت طالبان در افغانستان برای کشورها نامشخص است هرچند که طالبان در مراسم رسمی حضور پیدا می کند.

مسئله دیگر داشتن تعریف مشترک در برداشت از دین است. به جز ایران تمامی کشورهای منطقه با اکثریت اهل سنت اداره می شوند. از دید تعدادی از مردم این کشورها، شیعیان رافضی و مهدور دم هستند. نگاه وهابیون و حتی طالبان به شیعیان مثبت نیست. با توجه به اینکه حاکمیت در کشورهای اسلامی، با دین و یا بهتر بگویم با مذهب است، نمی توان این اختلاف دیدگاه در مسئله شیعه را نادیده انگاشت. در صورت حذف مرزها، چه تضمینی وجود دارد، تندروهای اهل سنت آسیبی به شیعیان نزنند. در واقع این کشورها تعریف مشترکی هم از اسلام ندارند برخلاف اروپایی ها که سکولار اداره می شوند و برای آنها دین یک امر شخصی شده است.

همچنین موضوع دیگر تفاوت در سطح اقتصادی کشورهاست. برای مثال افغانستان چه شباهتی با قطر، ایران یا حتی عراق دارد؟ هیچ. در صورت برداشته شدن مرزها، چه وضعیتی را می توان متصور بود؟ بدون تردید شاهد حضور گسترده و بی قاعده ساکنین کشورهای فقیرتر به کشورهای ثروتمند خواهیم بود. این مسئله می توان توازن اقتصادی و اجتماعی کشور میزبان را تا حد فروپاشی بهم بریزد.

موضوع دیگر بحث تعریف دشمن است. کشورهای حوزه خلیج فارس ارتباط تنگاتنگی با آمریکا و برخی از آنها با اسرائیل دارند. در حالی که از نظر جمهوری اسلامی ایران، رژیم صهیونیستی حتی مشروعیت وجودی هم ندارد. برداشته شدن مرزها در این شرایط، می تواند خطرات زیادی برای کشوری که «دشمن» را در کشور به اشکال مختلف پذیرفته، به همراه داشته باشد.

از لحاظ فرهنگی هم بین کشورهای اسلامی تفاوت زیاد است. اگرچه ایران با حاکمیت شیعی اداره می شود اما فرهنگ غنی ملی ایران در ابعاد پنهان و آشکار مردم دیده می شود. برهمین اساس نوع نگرس مردم هر کشور به پدیده‌ ها نیز فرق دارد. در کشورهای عربی، تنها عامل تشکیل دهنده هویت ملی، دین اسلام است اما در ایران در کنار دین، فرهنگ دیرینه ملی نیز وجود دارد. این مسائل به درک متفاوت ملت ها از اتفاقات منجر می شود.

مسئله بعدی اینکه منافع کشورهای اسلامی نیز بعضاً در تضاد و تعارض با هم قرار دارد. کشورهای حاشیه خلیج فارس همه در حوزه تولید نفت و گاز فعال هستند و رقیب یکدیگر به شمار می روند. سطح برخورداری آنها از فناوری پیشرفته در این صنایع نیز متفاوت است. لذا برداشتن مرز در جایی که تضاد منافع مادی تا این اندازه زیاد است، امکان پذیر نیست. نمی توان انتظار رقابت شدید در کسب درآمد نفتی را داشت و در عین حال مرزها باز باشد و امکان نقل و انتقال محصولات، کالاها و متخصصین به راحتی فراهم باشد.

نکته مهم دیگر اینکه جمهوری اسلامی ایران تحت تحریم شدید غرب است. در این فضا کار با کشوری که هرگونه مراوده با آن موجب ضرر مادی و تحریم خود آن کشور یا شرکت می‌شود، امکان پذیر نیست. حال چگونه می توان در این شرایط از حذف مرزها حرف زد؟

 این گونه ایده ها می تواند زمینه را برای کاهش تنش ها و اختلافات ایجاد کند. کار بر روی اشتراکات فرهنگی و مذهبی، اشتراکات در حوزه منافع اقتصادی و تجاری و حتی سیاسی، موجب تقویت روابط کشورهای اسلامی خواهد شد اما حذف مرز امکان پذیر نیست.