به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری موج، در چهارمین قسمت از ضیافت، ویژه برنامه رمضانی شبکه چهار سیما ، مالک شجاعی عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که سردبیری و اجرای این برنامه به عهده دارد، میزبان آیت الله احمد مبلغی، استاد درس خارج و یکی از چهره‌های بین‌المللی حوزه علمیه قم و عضو مجلس خبرگان رهبری بود.

تعریف فقه اجتماع

در ابتدای این برنامه به موضوع نسبت قرآن و فقه جامعه اختصاص داشت، این استاد حوزه علیمه و رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی به طور اجمالی در مورد معنای «فقه» و «فقه جامعه» گفت: تعریف فقه عام، آگاهی تفصیلی و علمی و برآمده از سر اجتهاد نسبت به احکام مسائل است. این تعریف به عنوان فقه مادر تلقی می شود؛ ولی وقتی فقه، به ساحت های خاص ورورد پیدا می کند و به اصطلاح حوزوی فقه مضاف یا تخصصی شکل می گیرد، ما باید همان تعریف را با افزوده هایی تکرار کنیم. 

وی افزود: در حقیقت فقه تخصصی چنین تعریف می شود: پرداختن آگاهانه و اجتهادانه به مسائل مربوط به موضوعی خاص است که این موضوع، برخوردار از ماهیت تخصصی و ریز موضوعات تخصصی است، با برخورداری از یک روش از پیش منقه شده که ناظر به این رشته تخصصی (مثلا سیاسی، اقتصادی و ... ) باشد. بنابراین فقه تخصصی به مثابه شاخه هایی هستند از فقه عمومی و فقه اجتماعی شاید مجموعه ای از فقه ها باشد که به بررسی مسائل اجتماعی مانند فقه سیاست، جمعیت، اقوام و ...از زوایای مختلف و بیان احکام مربوط به هر کدام می پردازد

مؤسس و رئیس مرکز پژوهش‌های دینی تطبیقی التجدید در لبنان تصریح کرد: این احکام وجود داشته و دارند که اگر فقه های تخصصی ما قوام و استقرار بیابند شناسایی خواهند شد و در این میان یکی از فقه های اجتماعی فقه جامعه است که به نوعی زیربنایی نسبت به سایرین تلقی می شود.

کاربرد فقه جامعه

در ادامه آیت الله مبلغی در پاسخ به مالک شجاعی مجری برنامه که پرسید کاربرد فقه جامعه چیست و قرار است چه گره ای از مشکلات ما باز کند، گفت: پیش فرضی وجود دارد که قرار است فقه مانند پلی باشد که احکام را از دین و شریعت می گیرد و در اختیار انسان قرار می دهد تا به نیازهایش پاسخ دهد و پیش فرض دیگری باید داشته باشیم که هرچه انسان جلو می رود با تحولات جدیدی در عرصه اجتماعی مواجه می شود که بخشی از آنها نیازهای انسان است و بخشی دیگر نیازهای جدیدی ایجاد می کند که ممکن است برخی از آنها را دین نپذیرد و برخی دیگر مورد تایید دین هم هست و بر اساس پیش فرض اول فقه باید به آنها پاسخ دهد که در این میان به لزوم شکل گیری فقه های تخصصی می توان پی برد. اگر فقه تخصصی شکل نگیرد، فقه عام با ساختار و سرفصل هایی که دارد، توانایی اخذ و استنباط احکام شریعت و ارائه آن به انسان معاصر و دارای نیازهای جدید را  ندارد.

وی در مورد روش فقه تخصصی تشریح کرد: در فقه تخصصی به موضوع شناسی بسیار دقیقی نسبت به مسائل توجه می شود. در این زمینه اولین مرحله شناخت مسائل و نیازهای جدید و مرحله بعدی رفتن به سمت یک شناخت تفصیلیِ عالمانه تخصصی است و درنهایت برگرفتن احکام مراجعه به شریعت و منابع صورت می گیرد.  بنابراین اگر فقه تخصصی شکل نگیرد مسائل و گره های بسیاری باز نمی شود که نه تنها مجموعه از مسائل بلکه نسل هایی از مسائل مهم و جدیدی بی پاسخ می ماند.

این استاد حوزه تاکید کرد: البته فقه های جدید را باید به صورت دقیق، عالمانه و بر اساس یک چارچوب درست شکل داد و ورود شتاب زده، نا بهنگام، بدون تعریف قبلی و در دسترس داشتن روش مناسب و بهره گیری از روش عام فقه عام و بردن این روش به سمت عناصری که بتواند آن را ناظر به رشته تخصصی کند، از پیش نخواهد رفت و چه بسا در صورت شکل گیری فقه های مضاف به صورت شتابزده، مشکلاتی را هم در ذهن های ما ایجاد کند.

انواع چهارگانه فقه

در ادامه این عضو خبرگان رهبری گفت: فقه در ادبیات دینی، مفهوم گسترده ای است ولی فقه امروز معطوف به سمت شریعت معطوف است در حالیکه اگر به دین معطوف شود هم به شریعت و هم به غیر آن از دین معطوف شود و بر این اساس در یک دسته بندی سه فقه دیگر هم داریم که عبارتند از: «فقه وجود» که به ذات و وجود آدمی در قبال مبدا وجود می پردازد که در حقیقت یک فقه ورزی درونی وجودی ذاتی که بعضی اسم آن را عرفان به نام صحیح خودش و گونه های آن می گذارند. «فقه نفس» که بخشی از فقه دینی است و در ادبیات برخی از فقها به فقه تهذیب نفس که به ناظر به رویکردهای تنزیهی بوده و اخلاق بخشی از آن است و اصولاً به هر چیزی که درون را متحول کند و انسان را از گناه دور می کند، می پردازد. «فقه کلام» که به نوعی همان آگاهی نسبت به دین است و داشتن اعتقادات که گاهی در تهذیب نفس و گاهی بر حالات روحانی تاثیر می گذارد.

وی تصریح کرد: گرچه «فقه شریعت» خیلی مهم است اما نباید باعث شود دیگر فقه ها را فراموش کنیم بویژه دو فقه وجود و نفس، که در واقع نادیده شده و به شکل رسمی در زمره علوم قرار نگرفته و به رغم اینکه اتفاقا در روایات به آنها توجه بیشتری شده است، به آنها توجه اساسی و تولید دانشی نمی شود. بویژه هر چه زمانه جلو می رود، آن پروژه دین که فقه را گسترده دیده تا این اجزا در یک روند تکامل بخش تا بتواند انسان دین را بشناسد و به سمت تعالی گام بردارد و از این انحصارگرایی کلمه فقه به معنی اینکه در جای دیگری بکار گرفته نشود و تولید دانش نکند، خارج شود.

رکود تفسیرهای قرآنی در چند قرن گذشته

در ادامه آیت الله احمد مبلغی در پاسخ به سوال مالک شجاعی مجری برنامه ضیافت مبنی بر اینکه که چه تفسیر و خوانشی از قرآن برای رسیدن به این معنی گسترده از فقه لازم است، گفت: به نظرم هرچه زمانه جلو می رود، نیازمندی به ایجاد رشته های تخصصی فقهی بیشتر می شود و رجوع ما به دو منبع اساسی قرآن و سنت هم بیشتر می شود و کارآمدسازی عقل هم افزایش می یابد. در این میانه توجه به قرآن یک جایگاه محوری و اساسی دارد. من معتقدم در فضای دین هر دانشی را که بخواهیم رونق و گسترش دهیم، زیربنایی ترین کاری که باید انجام دهیم رجوع به قرآن است.

در حال حاضر رجوع به قرآن به دلیل نداشتن روش کار آمد دچار شبیه ایستایی شده است، یعنی قرن های متعددی است که تفسیرهایمان به تکرار اقوال افتاده است و اقوال مفسرین ما در ایام کنونی چندان تفاوتی با اقوال مفسرین پیشین ندارد. در حالی که در ادبیات دینی قرآن به عنوان مرجع همه انسانها در همه اعصار آمده تا در اوضاع تاریک گونه زندگی به آن مراجعه کنیم و مشکلات را حل کنیم.

چرا قرآن در عملیات معالجه دردها بکار گرفته نمی شود؟

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه اظهار داشت: سوال این است که چرا قرآن در عملیات معالجه دردها بکار گرفته نمی شود. آیا نعوذ بالله اشکالی در قرآن است؟ که قطعا نیست و بالاتر از کلام الهی وجود ندارد؛ بلکه مشکل از ما و در روش رجوع ما به قرآن است.

وی افزود: لذا دانشگاه ها و حوزه های ما باید نسبت به روش تفسیری وارد یک مطالعات عمیقی بشوند و تعبیری در ادبیات شهید صدر است که مناسب اینجاست که می گفت باید قرآن را استنطاق کرد. یعنی قرآن دارای محتوا است ولی نطق قرآن مترفع به عمل استنطاق است و این استنطاق به روش باز میگردد لذا روش استفاده از قرآن نکته اساسی است و خیلی باید تاسف خورد که مدام باید از تاسیس رشته های فقهی سخن گفت اما هیچ گاره از تاسیس رشته ایی که هر گونه تعمق در قرآن را سامان دهد و اختصاصی و تخصصی کند، صحبتی نیست؛ در حالی که ما هستیم و یک کتاب گرانبهای حاوی کلام خداوند و هر آنچه که ما می خواهیم به رغم همه پیچیدگیهای در حال نو شدن.

این استاد حوزه علمیه ادامه داد: اگر ما این عملیات مراجعه به قرآن را روشمند کنیم، دردهای امروز جامعه اسلامی تنها مختص به شیعیان یا اهل تسنن نیست بلکه ما نیازهای پاسخ داده نشده بسیار داریم و اگر در یک کنش جهان اسلامی معطوف به قرآن انجام شود، تجربه هم ثابت کرده که مقاطعی که مفسرینی همچون علامه طباطبایی و یا برخی مفسرین اهل سنت مثل صاحب المنار ورود پیدا کرده اند، نوعی به هم نزدیک شدن و اقتراب پیدا کرده اند و هر کدام از رهگذار خود می توانند به جامعه خود ارزانی دارند.

آیت الله احمد مبلغی در مورد کاری در حال حاضر باید کرد گفت: یکی از رشته های تخصصی که باید تاسیس شود، رشته فقه تخصصی اجتماعیاست. در حالی که ما انواع تفسیر های لغوی، ادبی، عرفانی و ... داریم اما تفسیر اجتماعی است که انسان را به طور عجیبی معطوف به قرآن می کند و می تواند ارتباط نسل های در حال شدن و انسانها را با قرآن برقرار کند.

این استاد خارج در حوزه علمیه قم با بیان اینکه تفسیر اجتماعی در حال حاضر در جایگاه ضعف قرار دارد و ما نیازمند تاسیس یک رشته برای آن هستیم که در واقع به تحلیل اجتماعی ولی عالمانه و دقیق آیات برای استخراج اندیشه های اجتماعی قرآن می پردازد، اظهار داشت: برخی از سرفصل های کلانی که این رشته می تواند به آن بپردازد عبارتند از : اول از همه سنت الهی حاکم بر جوامع و حرکت آنها که به استعاره می توان از آن به عنوان سنت الهی بالادست یاد کرد که کل جوامع در ذیل این سنن حرکت و تاریخشان شکل می گیرد. سنت تغیر، سنت اکتساب ایدی، سنت تفاوت و تمایز بخشی از سنتهای الهی حاکم بر جوامع است.

حال چه باید کرد؟

وی در پاسخ به این سوال که با توجه به دور شدن جوامع اسلامی از قرآن، برای دور شدن از این معضل چه باید کرد گفت: نباید به مسائل اجتماعی ورود سراسیمه وار داشته باشیم. در دنیایی قرار داریم که در آن از یک سو امت اسلامی مطرح است که باید روابط فی ما بین آنها بر اساس قرآن شکل بگیرد و در عین حال این امت با جهان هم باید ارتباط داشته باشد و نقش الگو سازنده ای هم داشته باشد. همه اینها باید ذیل پروژه های بزرگی مثل عنوان «تعارف انسان» که خطاب به همه انسان ها است و یا ذیل عنوان «استباق خیرات» که خطاب به همه ادیان است، باید یک کار دانشی انجام دهیم.

افزود: در حال حاضر دانشهای در اختیار ما، دانشی نیستند که حضور ما را برای عرصه های پاسخگویی، رفتار سازی، نهاد سازی و جامعه سازی پاسخ بدهد و پشتیبانی کند که بخش های اساسی آن با قرآن مرتبط است و من دانش مناسب را تفسیر اجتماعی می بینم که اگر برگزار نشود همچنان قرآن مهجور است و از حیث معرفت زایی در حاشیه است. ما اول باید قرآن را از حاشیه ها خارج کنیم. لذا بحثی را که مطرح کردم یک پیشنهاد است.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی در پاسخ به سوال مجری در مورد این که در مجلس اسلامی چقدر تلاش شده که همین دستاوردهای فقهی در نهاد قانون گذاری ورود کند گفت: تکرار می کنم  ورود گاه به گاه و هر از چندگاهی مانند مسکن است اما دانش فقه اجتماعی یا فقه جامعه اصولا به روابط اساسی انسانها در جامعه می پردازد که ذیل قوانین حاکم بر جامعه شکل می گیرد. همانطور که به یک شناگر نمی توان توصیه کرد که خلاف جریان آب شنا کند، فقه اجتماعی هم نمی تواند به جامعه پیچیده و ذیل سنت ها و قوانین الهی پیشنهادی بدهد و نسخه ای بپیچد که ناظر بر یک سنت، جریان، روند و فرایند نباشد. بلکه فقه اجتماعی پیشاپیش در یک نگاه تخصصی، همه نهادهای  و همه مفاهیم کلان اجتماعی و عوامل ذیدخل در شکل گیری فرایندهای اجتماعی را بازشناسی می کند. مثلا برای انجام یک امر اجتماعی با شناسایی گروه های اجتماعی مرجع روش حفظ و فعال کردن آن را بررسی می کند و مانند اینها.

وی در واکنش به این سوال که آیا این روشی بسیار پیچیده نیست، افزود: فقه اجتماعی در نگاه موضوع شناسانه تخصصی خودش پیشاپیش به سمت دنیایی از قوانین و معادلات اجتماعی می رود؛ که بر اساس سنن الهی و بر مبنای فرایندهای اجتماعی و با موضوع شناسی که از عمق آن تحلیل جامعه و فرایندهای آن رخ می دهد با چشمه های جوشان قرآن، سنت و منابع دینی تکمیل می شود. اتفاقا هر مقدار تخصص را به این سمت ببریم هزینه اش خیلی کمتر است تا در یک فضای خلاء نسخه پیچی فقهی کنیم. بخش اساسی منابع دینی ما معطل مانده و چون رشته های تخصصی و بینش های تخصصی قرآنی نداشتیم طبق سلیقه عمل می کنیم.

این استاد خارج حوزه در ادامه اظهار داشت: عبور از سلایق، عمومی اندیشی، کلی گویی های غیر قابل اجرا همه مرهون و موقوف بر این هستند که ابتدا باید در خصوص مسائل اجتماعی، اجتماعیات قرآن را که فصول مختلفی دارد شناسایی کنیم. سپس رشته های تخصصی فقه های اجتماعی را بسازیم که البته این کار در دسترس ما است و با دقت فقهای ما کار سختی نیست.

آیت الله احمد مبلغی در یک جمع بندی پایانی گفت: فقه جامعه فقهی است که به روابط زیرین جامعه و افعال ناظر بر آنها می پردازد و از آنجا نتایجی را عرضه می کند که فقه های دیگر که فقه های روبنایی هستند در مسیر درست قرار می گیرند. در این صورت من گمان می کنم که هم نسل های جدید با قرآن و دریایی از معارف قرآنی آشنا شده اند و هم فقه ما از این وضعیت عام خارج می شود به نیازهای انسان امروز را پاسخ می دهد.