، روز یکشنبه (۱۸ آذر) با خبر سقوط دولت بشار اسد آغاز شد. این در حالی است که در ساعات پایانی روز شنبه اخبار غیررسمی از خروج اسد از دمشق و بی طرفی ارتش در برابر نزدیک شدن نیروهای تحریرالشام به دمشق نیز منتشر می شد. در همین حال روزنامه آلمانی بیلد شب شنبه اعلام کرد خانواده بشار اسد به روسیه رفته اند و در سوریه حضور ندارند.

در این فضا ترامپ در توئیتی در صفحه رسمی خود اعلام کرد جنگ سوریه به آمریکا مربوط نیست و در آن مداخله ای نمی کند. به نظر می رسد این توئیت در واکنش به درخواست اسد از آمریکا برای سامان دادن به شرایط بود. اما چه چیزی باعث شد تا امروز سوریه در فقدان یک حکومت مرکزی مقتدر، هر گوشه اش در اختیار یک گروه مسلح باشد و جامعه سوریه نیز به انفعال در برابر متجاوزان برسد؟

آغاز حاکمیت خاندان اسد بر سوریه

ریشه این مسئله در سال 1970 است. زمانی که حافظ اسد پس از کودتای بدون خونریزی به قدرت رسید و ریاست حزب حاکم بعث را بر عهده گرفت. رویکرد وی اعمال یک سیستم حکومتی اقتدارگرایانه بود که در این روند هر گونه حرکت اعتراضی از جمله در سال 1982 را به شدت سرکوب می کرد. در این سال نیروهای دولتی علیه شورشیان اخوان المسلیمن، مهمترین و اصلی ترین رقیب حزب بعث و شخص حافظ اسد، در شهر حما وارد عمل شدند که در نتیجه آن کشتار گسترده غیرنظامیان رخ داد. این حادثه در ذهن مردم حما و البته سوریه حک شد. گفتنی است محمد الجولانی، رهبر گروه تحریر الشام در همین سال زاده شد. پدر او نیز از جمله افرادی بود که در نتیجه سیاست های حافظ اسد مدتی را در زندان سپری کرد.

 این روند حکومت تا دهه 2000 ادامه داشت. پس از مرگ حافظ اسد، با توجه به اینکه برادر بزرگ بشار فردی به اسم باسل در صانحه تصادفی کشته شده بود، به جانشینی وی انتخاب شد. بشار اسد که گمان نمی کرد قرار است جانشین پدر باشد، حرفه چشم پزشکی را دنبال کرده بود در ژوئن 2000 قدرت با به دست گرفت. وی تلاش کرد اصلاحات اقتصادی را رهبری کند و این دوران به مدت هفت سال طول کشید از آن به بهار دمشق یاد می شود. البته در همین دوران دولت اسد درگیری هایی با کردهای مناطق کردنشین شمال شرق سوریه نیز داشت. عدم صدور شناسنامه برای ساکنین مناطق و آزارهایی که به کردها رساند باعث شد تا در جریان بهم ریختن اوضاع کشور در سال 2011، گروه های کردی مسلح به سرعت وارد عمل شوند و مناطقی را در دست بگیرند تا امروز تحت حمایت آمریکا این مناطق در اختیار آنهاست اما با توجه به موضع ترامپ در مورد عدم مداخله در سوریه، آینده آنها تیره شده است. زیرا این مناطق در مرز با ترکیه قرار داد و ترکیه به هیچ وجه خواهان تشکیل یک حکومت کردی مستقل و یا حتی فدرالی به سبک اقلیم کردستان عراق، در سوریه نیست.

شروع بحران داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱

 شروع بحران داخلی سوریه به مارس 2011 برمی گردد وقتی حکومت ها در یمن، تونس و لیبی درگیر موج اعتراضات داخلی مردم شده بود. در آن زمان سه پسربچه 13-14 در درعا روی دیواری نوشتند «بعدی تو هستی دکتر». اشاره این بچه ها به سرنگونی اسد در جریان بهار عربی بود. در واکنش، سیستم اطلاعات و امنیت سوریه این کودکان را دستگیر، شکنجه و در نهایت کشت. این اتفاقات علی رغم پا درمیانی بزرگان درعا برای آزادی این کودکان صورت گرفت. لذا خشم مردم سوریه در درعا تا امروز فروننشست و حتی می توان گفت هسته اولیه اعترضات را رقم زد. در ماه های نخست مردم در راهپیمایی های اعتراضی خیابانی خواستار دموکراسی و اصلاحات سیاسی بودند، اما دولت بشار اسد پاسخ مثبت نداد. پس از آن، گروه های رادیکال و تروریستی نیز از فضا سواستفاده کردند و وارد بحران شدند. ورود کمک های عربستان، قطر، امارات و ترکیه فضای سوریه را متشنج کرد و موجب درگیری های مسلحانه در این کشور شد.

در سالهای ۲۰۱۲-۲۰۱۳ جنگ داخلی سوریه به‌طور جدی آغاز شد و کشور به دو بخش عمده تقسیم شد: مناطق تحت کنترل دولت سوریه و مناطق تحت کنترل شورشیان. اما آنچه معادلات را رسماً بهم زد ظهور داعش در سوریه در سال 2014 بود. در آن زمان القاعده نیز تحت نام جبهه النصره وارد سوریه شد که ریاست آن را محمد الجولانی، رهبر امروز تحریر الشام در اختیار داشت. همزمان که ارتش سوریه با این گروه ها می جنگید، به دلیل اختلاف بین رهبران این گروه های مسلح، آنها نیز با یکدیگر در نزاع بودند.

در این فضا در سال 2015 روسیه به طور رسمی وارد درگیری ها شدو شکل مداخله روسیه در قالب نیروی هوایی، ارسال پدافند اس 300 به سوریه و در اختیار گرفتن بنادر مهم لاذقیه و طروطوس بود. در همین زمان جمهوری اسلامی ایران و حزب الله نیز با ساماندهای گردان های پیاده نظام در قالب های فاطیمون، زینبیون و ... خطوط دفاعی و تهاجمی ارتش سوریه را تقویت کردند.

ورود روسیه به بحران سوریه

 نقش مرثر حملات هوایی روسیه علیه مواضع تروریست ها باعث شد تا در پایان سال 2015 بخش زیادی از خاکی که آنها تصرف کرده بودند به حیطه تحت اختیار دولت برگردد. در این شرایط در سال 2016 مذاکرات برای توافق آتش بس در سوریه آغاز شد. در سال 2017 به ابتکار وزارت خارجه ایران، نشست آستانه با حضور سه کشور ترکیه، روسیه و ایران شکل گرفت تا اختلافات و رایزنی های سه جانبه در این چارچوب ادامه یابد. در همین دوره دولت بشار اسد توانست کنترل بسیاری از مناطق را بازپس‌گیرد. در جریان این رایزنی ها در سال 2019 توافق ادلب به دست آمد که آتش بسی بود میان روسیه و ترکیه در خصوص استان ادلب در شمال غرب سوریه. این توافق به ایجاد منطقه کاهش تنش و برقراری آتش‌بس بین گروه‌های شورشی و دولت سوریه منجر شد.

 توافق ادلب شامل موارد زیر بود:

 -ایجاد منطقه‌ای عاری از تنش در شمال غرب سوریه.

 -برگزاری گشت‌های مشترک نظامی ترکیه و روسیه.

 -ایجاد یک کریدور امن برای کمک‌های بشردوستانه.

تا شروع سال 2020 یعنی در مدت 9 سال جنگ، دست‌کم 500 هزار سوری در جریان این درگیری ها کشته، 14 میلیون نفر یعنی نیمی از جمعیت این کشور آواره شدند که برخی از آنها به کشورهای دیگر پناه بردند و زیرساخت ها نیز عملاً نابود شد.

لذا از سال 2020 در کنار ادامه نبرد با برخی عناصر باقی مانده شورشی، دولت اسد به دنبال بازسازی برآمد. در این سال جنگ بر سر منابع و نفوذ میان نیروهای مختلف (نیروهای دموکراتیک سوریه (ائتلاف کردها)، نیروهای دولتی سوریه، و گروه‌های نزدیک به ایران و ترکیه) ادامه یافت. مسئله مهم در این دوران تسلط کامل بر مناطق نفتی بود که می توانست منبع اصلی درآمد دولت باشد.

رویکرد دولت اسد از سال ۲۰۲۱

به رغم همه این فراز و فرودها و سرکوب درخواست مردم سوریه برای اصلاحات سیاسی، بشار اسد در سال 2021 در انتخابات ریاست جمهوری که با حضور رقبای نمایشی برگزار کرد بیش از 95 درصد آرا را به نام زد و اعلام کرد برای یک دوره هشت ساله دیگر رئیس جمهور سوریه باقی خواهد ماند. همچنین از آن سال رویکرد اقتصادی دولت سوریه به سمت روسیه تغییر کرد. خبرهای جسته و گریخته ای که در این خصوص منتشر می شد مؤید آن بود که بشار اسد به نفع شرکت های روسی، تمایلی به کار با ایرانی ها در حوزه اقتصادی و تجاری ندارد. این در حالی بود که جمهوری اسلامی ایران نقش بسیار پررنگی در تأمین مالی و نیروی انسانی در جریان بحران داخلی این کشور ایفا کرده بود.

این روند تا روزهای پایانی نوامبر 2024 ادامه شد اما به یکباره ورق برگشت. به نظر می رسد جبهه داخلی سوریه و نیروهای معارض متأثر از شرایط جنگ در نوار غزه و سپس لبنان و ضربه ای که به بدنه حزب الله وارد شد و موجب گردید تا تمرکز این گروه بر داخل لبنان افزایش یابد، از فرصت استفاده کرد و دور جدیدی از تقابل با ارتش سوریه را از سرگرفت. اما علی رغم اینکه هنوز شواهد متقنی از ارسال کمک های نظامی و مالی ترکیه به گروه تحریر الشام منتشر نشده ولی مشخص است که الجولانی با هماهنگی کامل ترکیه این تحرکات را آغاز کرد. اظهارات اردوغان در مورد بشار اسد و آرزوی موفقیت برای معارضین مؤید این امر است. این بار پیشروی معارضین به مراتب از حدود یک دهه قبل سریعتر بود. این مسئله چند دلیل عمده دارد:

-روسیه درگیر جنگ اوکراین است و توان و انرژی کافی برای ورود دوباره به سوریه ندارد.

-حزب الله در نبرد با اسرائیل آسیب دید و بازیابی توانش زمان بر است. لذا اکثر نیروهایش را به داخل لبنان فراخوانده بود.

-مسیر کمک رسانی جمهوری اسلامی ایران به دلیل حملات گسترده هوایی اسرائیل با خطر روبرو شده بود و از سویی منابع مالی گسترده ای به مانند یک دهه قبل وجود نداشت.

-ارتش سوریه بی انگیزه بود و امیدی نداشت این بار هم هم معارصین غلبه کند. ضمن اینکه تجربه 5 سال اخیر نشان می داد در نهایت رویکرد اسد تغییر نمی کند و او همچنان به مانند سالهای پیش از 2011 عمل خواهد کرد و اصلاحات سیاسی در کار نیست.

در این فضا نیروهای معارض به سرعت شهر به شهر و روستا به روستا پیش می رفتند و در برخی مناطق مانند درعا حتی با آغوش باز مخالفان اسد در داخل شهر روبرو شدند. در نتیجه غروب روز شنبه 17 آذر اخبار غیررسمی از خروج بشار اسد از سوریه منتشر شد و تصاویری پخش گردید که مسیر حرکت جت شخصی وی به سمت کشورهای جنوبی خلیج فارس را نشان می داد. صبح روز یکشنبه 18 آذر هم رسماً اعلام گردید دولت اسد فروپاشید و نهادهای دولتی و صدا و سیمای سوریه در اختیار نیروهای الجولانی قرار گرفت.

اما آینده سوریه و تقسیم قدرت در این کشور چگونه خواهد بود؟ توضیح در این باره در مجالی دیگر باید صورت بگیرد.